Hutarka ź fiłołaham, litaraturnym pierakładčykam Lavonam Barščeŭskim
«Naša Niva»: Nakolki Eliza Ažeška moža ličycca biełaruskaj piśmieńnicaj?
Lavon Barščeŭski: Prablema vyznačeńnia «biełaruskaści» abo «niebiełaruskaści» Elizy Ažeški prapracavanyja našymi daśledčykami — pieradusim Valancinaj Hapavaj i Uładzimiram Kaźbierukom. U druhim tomie akademičnaj «Historyi biełaruskaj litaratury CHI—XIX stahodździaŭ», vydadzienym u 2007 hodzie, jaje asobie pryśviečana niekalki staronak, jakija, adnak, nie skłalisia ŭ asobny raździeł. Nieasprečnaj vyhladaje ščyraja zacikaŭlenaść Ažeški takim fienomienam, jak biełaruski mužyk, žyćciom prostych biełarusaŭ, u asnoŭnym viaskoŭcaŭ. Nichto nie admaŭlaje taho fakta, što Eliza Ažeška cikaviłasia biełaruskaj movaj, etnahrafijaj i falkłoram. U šerahu jaje napisanych pa-polsku tvoraŭ u dyjałohach (jak niekali ŭ Jana Barščeŭskaha) užyvajecca dyjalektnaja biełaruskaja mova. Urešcie, dobra viadomaje prychilnaje staŭleńnie Elizy Ažeški da biełaruskamoŭnaj tvorčaści Franciška Bahuševiča i naohuł da asoby aŭtara «Dudki biełaruskaj».
Razam z tym, Eliza Ažeška ŭsio-taki nie imknułasia dałučycca da isnaha (choć i kvołaha na toj čas) biełaruskaha litaraturnaha pracesa, nie staviła sabie taksama za metu stvareńnie rehijanalnaj polskamoŭnaj biełaruskaj litaratury. Jaje zacikaŭlenaść biełaruskim vynikała niepasredna z zacikaŭlenaści viaskovym, supraćpastaŭleńniu jaho «sapsavanaj» haradskoj cyvilizacyi. A hety pastułat, siarod inšych, byŭ adnym z hałoŭnych u estetyčnaj prahramie «varšaŭskaha pazityvizmu» — fienomiena ŭsio-tki polskaha, abhruntavanaha ŭ pracach Alaksandra Śvientachoŭskaha, Piatra Chmialoŭskaha, Juljana Acharoviča i inšych dziejačaŭ, surjozna nijak nie źviazanych ź Biełaruśsiu. Eliza Ažeška i nie chavała svajoj prynaležnaści da varšaŭskich pazityvistaŭ.
«NN»: Bieručy pad uvahu vypadak Ažeški, jakija možna vyznačyć krytery, što takoje biełaruskaja litaratura, šmatmoŭnaja jana ci monamoŭnaja?
ŁB: Na hetaje pytańnie kapitalny i hruntoŭny adkaz užo dali našyja litaraturaznaŭcy Siarhiej Kavaloŭ, Uładzimir Marchiel, Kastuś Ćvirka, Ivan Štejnier: naša litaratura, biassprečna, šmatmoŭnaja. U Siaredniavieččy jana stvarajecca na miascovym varyjancie starasłavianščyny, u epochu Reniesansa i paźniej, až da apošniaj čverci XVIII, u roznych praporcyjach, — pa-starabiełarusku, pa-polsku i na łacinie. Paźniej siudy dałučajucca rasijskaja mova i, častkova, idyš. Pra idyš kažu častkova, bo knihi na hetaj movie ŭ toj čas čytalisia tolki ŭ adasoblenaj habrejskaj supolnaści, a pierakłady na polskuju i rasijskuju movy źjavilisia dosyć pozna. Zrešty, źnitavanaść ź biełaruskaj ziamloj, stvareńnie charaktaraŭ, jakija možna razhladać jak «biełaruskija» až da pačatku XX stahodździaŭ majuć miesca ŭ asnoŭnym tolki ŭ polska- i biełaruskamoŭnaj litaratury Biełarusi. Adzin z baćkoŭ litaratury na idyš Miendele Mojchier-Sforym naradziŭsia ŭ biełaruskim Kapyli, ale ja b nie skazaŭ, što ŭ jahonych tvorach vyvodzicca niejki asobny typ habreja mienavita biełaruskaha.
«NN»: Voś ža, my majem «Kitaby» (zbolšaha relihijnyja teksty, zapisanyja pa-biełarusku arabskimi litarami), kłasika litaratury na idyš Mojše Kulbaka, jaki pisaŭ pra minčukoŭ, tuju ž Elizu Ažešku... Jak treba stavicca da takich litaratur i tvoraŭ, ci varta ich uklučać u školnuju prahramu, jak padavać u presie, jak ich prezientavać hramadstvu?
ŁB: U školnaj prahramie pa biełaruskaj litaratury 2000 hoda vydańnia praduhledžvałasia vyvučeńnie na zaniatkach u pierakładzie na biełaruskuju movu šerahu polskamoŭnych tvoraŭ Adama Mickieviča, Jana Barščeŭskaha, Uładzisłava Syrakomli, Vincesia Karatynskaha, Maryi Kanapnickaj, Elizy Ažeški (apaviadańni «Recha», «Zimovym viečaram», Ramanicha»), Jana Niesłuchoŭskaha (Łučyny); adnačasova u śpisie dla dadatkovaha čytańnia prysutničali apovieści Elizy Ažeški «Niziny», «Dziurdzi», «Cham»... Ale, vy viedajecie, što ŭ 2008 hodzie biełaruskija ŭłady imiem praletaryjatu ci kaho jašče zrabili «revalucyju» ŭ adukacyi, miž inšaha skaraciŭšy vyvučeńnie biełaruskaj litaratury da paŭtary hadziny na tydzień (heta značyć, adna hadzina ŭ adnym paŭhodździ i dźvie hadziny — u druhim). Ciapier nastaŭniki biełaruskaj liatratury łamajuć hałavu, jak by znajści minimalna patrebny čas na vyvučeńnie choć by adzinkavych kłasičnych tvoraŭ Kupały, Kołasa, Bahdanoviča, Hareckaha, Bryla, Stralcova, Bykava. Voś ža, z vyšejnazvanaha śpisu polskamoŭnych tvoraŭ u ciapierašniaj prahramie siaredniaj škoły zastałasia paemy «Hražyna» Adama Mickieviča i «Palaŭničyja akvarelki z Paleśsia» Łučyny, nu j dla samastojnaha čytańnia prapanujucca Ažeškavy «Zimovym viečaram» abo «Cham» (na vybar). Treba mieć na ŭvazie, što profilny i pahłybleny ŭzroŭni vyvučeńnia biełaruskaj litaratury, jak i inšych pradmietaŭ, u ciapierašniaj škole likvidavanyja zusim! Zastaŭsia tolki nieaficyjny Biełaruski Licej, dzie pa-raniejšamu čytajuć «Avantury majho žyćcia» Sałamiei Pilštynovaj, vieršy Franciška Kniaźnina, paemy i havendy Syrakomli, Karatynskaha, asobnyja tvory Ažeški, Kanapnickaj (pobač z Kachanoŭskim, Mickievičam, Siankievičam, Miłašam i niekatorymi inšymi ahulnapryznanymi kłasikami polskaj litaratury).
Źmianić siońniašniuju situacyju ŭ aficyjnaj škole, vidać, zdoleje tolki źmiena ŭłady ŭ krainie.
Što da taho, jak padavać u presie šerah polskamoŭnych aŭtaraŭ... Biassprečna, što tvory Jana Barščeŭskaha, Vincenta Dunina-Marcinkieviča, Vincesia Karatynskaha, Uładzisłava Syrakomli, Franciška Bahuševiča, Janku Łučyny, niezaležna ad movy, na jakoj jany napisanyja, možna adnosić da polskamoŭnaj «krajovaj» biełaruskaj litaratury. Z Adamam Mickievičam, Elizaj Ažeškaj, Maryjaj Kanapnickaj, navat ź Janam Čačotam situacyja bolš składanaja...
«NN»: Jak vy aceńvajecie pierakłady Elizy Ažeški? Ci ŭdalisia jany biełaruskim pierakładčykam? Naprykład, pierakłady Mikołam Chaŭstovičam tvoraŭ Jana Barščeŭskaha faktyčna zrabili z apošniaha kłasika biełaruskaj litaratury. Toje samaje čamuści nie adbyłosia z Ažeškaj. Čamu?
ŁB: Pahadžusia z vami tolki častkova. Pierakładzienyja Jankam Brylom apaviadańni «Zimovym viečaram», «Tadevuš», «Ramanicha», «A...B..C...» možna śmieła adnieści da biełaruskaj pierakładčyckaj kłasiki. Inšyja tvory dosyć prafiesijna pierastvaryli Jadviha Biahanskaja, Halina Tyčka, Anatol Butevič. Prablema, na moj pohlad, jakraz u tym, na što ja źviartaŭ uvahu adkazvajučy na pieršaje pytańnie: Ažeška, u adroźnieńnie ad Jana Barščeŭskaha, usio-taki abjektyŭna nie naležyć da kłasikaŭ mienavita biełaruskaj litaratury. I pierakładčyki nie mohuć zrabić jaje takim kłasikam.
