Ci moža Tatarstan paspryjać raspadu Rasiei? Z Kazani piša Siarhiej Bohdan.
Na mitynhu ŭ Kazani.
Historyja Rasiejskaj Imperyi pačałasia z zavajavańnia ŭ 1552 hodzie ziemlaŭ siońniašniaha Tatarstanu. Siońnia tatary – adzin z samych šmatlikich i adukavanych narodaŭ Rasiejskaj Federacyi. Ci moža Tatarstan paspryjać razvału Rasiei?
Centar Kazani robić pryjemnaje ŭražańnie elehantnaj staroj zabudovaj, nie sapsavanaj sprobami imperskaj ułady zamacavać za saboj zavajavanuju prastoru – pravasłaŭnyja cerkvy ŭdała ŭpisanyja ŭ miascovy krajavid pobač ź miačetami.
Pačałosia toje z času zavajavańnia Kazani, kali Ivan Žachlivy zrujnavaŭ miačet pasiarod Kazani i pastaviŭ na jaho miescy carkvu. Praktyka znajomaja, jak i toje, što cerkvy budavalisia z vykarystańniem musulmanskich mahilnych plitaŭ. Dojlidztva pieravažna vytrymanaje ŭ ščyra rasiejskim styli, Kazań była zbudavanaja mienavita jak rasiejskaje miesta.
Doŭhi čas paśla zavajavańnia rasiejskija ŭłady zabaraniali tataram sialicca ŭ Kazani i za 15 milaŭ navokał. Padparadkavańnie tataraŭ było hvałtoŭnym – i siońnia na bierazie Vołhi staić pomnik maskoŭcam, zahinułym pry šturmie Kazani. Sproby pastavić pomnik tatarskim abaroncam miesta skončylisia pakul tolki ścipłym kamieniem na ich pamiać.Inšy tatarski znak u kramli – pomnik tatarskamu paetu Musu Džalilu. Toj, apynuŭšysia padčas apošniaj vajny ŭ niamieckim pałonie, byŭ udaŭ, nibyta zhodny ŭstupić u tatarski antysaviecki lehijon, ale stvaryŭ tam kamunistyčnaje padpolle i byŭ paviešany niemcami. Savieckaja ŭłada apiavała Džalila, zrabiŭšy ź jaho nacyjanalnaha hieroja dla tataraŭ, takuju sabie sumieś Janki Kupały i Kanstancina Zasłonava.Paśla raspadu SSSR kiraŭnictva Tatarstanu patrapiła-taki adnavić da 2005 hodu u Kazanskim kramli – poŭnym symbalaŭ zavajovy – miačet Kuł Šaryf.
U Kazanskim kramli raźmieščanyja i ŭradavyja ŭstanovy respubliki. Vyhladajuć jany dosyć adkryta i ź minimumam achovy.
Moj tavaryš Rais spyniajecca la metaličnaje ahorodžy i pačynaje źjedliva hanić palityku tatarstanskaha kiraŭnictva. Sapraŭdy, ludzi ŭ Tatarstanie čaściakom adkryta krytykujuć režym Šajmijeva za aŭtarytarnaść, ale zazvyčaj uchilajucca ad zakidaŭ na adras kiraŭnictva Rasiei.
Pucin, Miadźviedzieŭ i Minichanaŭ
U kabinetach visić ikanastas z troch partretaŭ – premjera Pucina, prezydenta Rasiei Miadźviedzieva i prezydenta Tatarstana Rustama Minichanava. Žychary Tatarstanu nahadvajuć: u nas, u adroźnieńnie ad Baškartastanu, apazycyju nie zabivajuć.
U źviazku z sychodam Šajmijeva z pasady kiraŭnika Tatarstanu i niaźmiennaściu baškirskaha prezydenta Rachimava jany dadajuć, «Šajmijeŭ vybraŭ majomaść, Rachimaŭ vybraŭ uładu».Sapraŭdy, Šajmijeŭ vyrašyŭ zachavać bahaćcie, sabranaje za časy svajho prezydenctva, svoječasova syšoŭšy zaraz z palityki, a stary baškirski kiraŭnik trymajecca za prezydencki fatel da kanca. Tatarskaja elita intehravanaja ŭ rasiejskuju dziaržavu i, u adroźnieńnie ad kaŭkazcaŭ, nie stvaraje svajoj dziaržavy ŭ dziaržavie. Ministry tatarskaha pachodžańnia ŭ rasiejskim uradzie – zusim nia dziva.
Mietady asimilacyi
Rasiejskaja Imperyja i Saviety mocna industryjalizavali Pavołža i jaho tatarskija rajony, pieratvaryŭšy jaho ŭ adzin z asnoŭnych pramysłovych rehijonaŭ vialikaj dziaržavy. Pry kancy savieckaha času indystryjny patencyjał Tatarstanu byŭ roŭny supolnamu pramysłovamu patencyjału ŭsioj Prybałtyki, adnak tolki 2 % pradpryjemstvaŭ padparadkoŭvalisia miascovym kazanskim ŭładam. Za madernizacyju tataram daviałosia doraha zapłacić samastojnaściu, pryviazkaj da Maskvy. Tatarstan pryviazvaŭsia da Rasiei i praz stvareńnie Maskvoj rasiejskamoŭnych navukovych dy kulturnych instytucyj. Voś i Kazanski ŭniversytet (navat siońnia – imia Lenina) byŭ zasnavany trecim u Imperyi, u 1804 hodzie, adnak supracoŭnicy ŭniversyteckaha muzeju źbiantežana kažuć, što, maŭlaŭ, viadoma ž, tatary trapili ŭ ścieny ŭniversyteta šmat paźniej.
Kazanski ŭniversytet zastajecca vielmi zrusifikavanym i siońnia. Jak i ŭvieś Tatarstan.
Typovaja źjava, jakaja śviedčyć pra toje, – źmiašanyja šluby bieź pierachodu ŭ isłam. Paśla zaklučeńnia šlubu ŭ miačecie maładyja mohuć paviančacca ŭ carkvie. U musulmanskim krai svabodna pradajecca alkahol, u tym liku z hullivymi «etničnymi» nazvami kštałtu «Šajtan-vada».
Vidać, ci nia
samaj vialikaj etničnaj admietnaściu Kazani starońniamu padarožniku zdasca tatarskaja kuchnia – usie hetyja varyjanty bułak z načynkami.Ci nie zastaniecca heta apošniaj admietnaściu tatarskaha narodu?
Ałsu i Ziemfira
Pačuć tatarskuju movu ŭ Kazani ciažka.
Razmaŭlajuć pa-svojsku pieradusim ludzi, što pryjechali ź mienš urbanizavanych rajonaŭ kraju, i navat śviadomyja svajoj tatarskaści znajomyja kazanskija intelektuały mižsobku i ŭ siamji havorać pa-rasiejsku.Razam z tym, nia ŭsio tak adnaznačna, bo navat takija, zdavałasia b, intehravanyja ŭ rasiejskuju kulturnickuju elitu i kasmapalityčnyja asoby, jak śpiavački tatarskaha pachodžańnia Ałsu dy Zemfira, paśla kolkihadovaj tvorčaści pa-rasiejsku zapisali tataramoŭnyja albomy.
Stan tatarskaha školnictva
U 90-ja hady isnavali navat škoły z vykładańniem usich pradmietaŭ pa-tatarsku, ale na pačatku 2000-ch ich pazačyniali, chacia i zaraz paśla bazavaj škoły tatarskija školniki musiać zdavać piatym ispyt pa rodnaj movie ŭ dadatak da čatyroch ahulnarasiejskich ispytaŭ.U susiedniaj Udmurtyi hetaha ispytu niama, jak niama i vykładańnia rodnaj movy – jak vynik, pa-ŭdmurcku havorać tolki staryja dziady.
Tafsiry ŭ kijoskach
Siońnia ŭ Tatarstanie isnuje FM-radyjo i telekanały, dzie častka prahramaŭ tranślujecca pa-tatarsku. Adnak hazetaŭ i časapisaŭ pa-tatarsku ŭ šapikach nie vidać, a z knih vidać tolki tafsiry Kur'ana dy inšaja relihijna-falklornaja litaratura.
U 1990-ja hady šyldaŭ pa-tatarsku było šmat bolš, čym ciapier, a
tatary pačali pieravodzić svaju movu na łacinku. U pryvatnaści, na miažy tysiačahodździaŭ šyldy ŭ haradach byli aformlenyja ŭžo na łacincy. Maskva hetaha nie paciarpieła, i Dziaržduma zabaraniła tady narodam Rasiejskaj Federacyi vykarystoŭvać niekiryličnuju piśmovaść.Adnačasova federalny ŭrad abmiežavaŭ palityčnyja, administracyjnyja dy haspadarčyja paŭnamoctvy Kazani. Ź ciaham času byli lividavanyja i mnohija nacyjanalnyja kampanenty ŭ systemie adukacyi. Karaciej, adšukać u Tatarstanie ślady niezaležnickaha ruchu ciažka.
Praŭda,
dola tataraŭ u nasielnictvie Tatarstanu za paślasaviecki čas pavialičyłasia z 48 da 53%.Pa-pieršaje, źviazana heta było z tym, što respublika ŭžo nie ličyłasia pracapraźmiernaj i ludziej z 1991 hodu ŭžo, u adroźnieńnie ad savieckaha času nie padšturchoŭvali da vyjezdu ŭ inšyja rehijony Sajuzu. Pa-druhoje, u Tatarstan viarnułasia šmat tataraŭ z krainaŭ Siaredniaj Azii. Naradžalnaść ža ŭ tatarskaha nasielnictva nie našmat vyšejšaja za rasiejskija pakaźniki.
Padzieły i ŭładarańnie
Časam padajecca, što tatarskuju elitu bolš turbuje ambitny baškirski nacyjanalny ruch i palityka Baškartastanu, čym rusifikacyja ci stan ułasnaj kvazi-dziaržaŭnaści. Reč u tym, što tatary składajuć vielmi značnuju častku nasielnictva Baškartastanu. Čaściakom ad kazanskaj intelihiencyi možna pačuć narakańni, što baškirskija ŭłady hvałtam zapisvajuć usich u baškiry, kab choć niejak uźniać dolu karennaha nasielnictva ŭ svajoj aŭtanomnaj respublicy.
Baškiram i tataram ciažka padzialić daŭniuju supolnuju spadčynu, praz toje razvalvalisia i ŭsie plany stvareńnia federacyi pavołžskich ciurskich narodaŭ.
Naahuł,
antytatarskija nastroi siarod pavołžskich narodaŭ davoli pašyranyja. U pryvatnaści, tataram zakidajuć fanaberyju.
Tatary, darma što sami znachodzilisia pad uładaj vialikaj imperyi, patrapili raspracavać ułasny hiehiemaniscki prajekt. Stvaryć mit pra vialikuju tatarskuju nacyju było nieskładana, bo da pačatku XX stahodździa «tatarami» nazyvali ŭ Rasiejskaj Imperyi amal usie etničnyja hrupy ciurkskaha pachodžańnia. Hetak, i ciapier kazancy schilnyja prysabiečvać i musulmanskuju supolnaść Biełarusi, zaličyŭšy jaje ŭ «ahulnatatarskuju» dyjasparu tolki na padstavie samanazvy biełaruskich musulmanaŭ.
Pravansalskaja forma
U adroźnieńnie ad kaŭkaskich narodaŭ, tatarski nacyjanalny ruch za dasiahnieńnie samastojnaści ŭsio bolš nabyvaje «pravansalskuju» formu, h.zn. sychodzić z palityki dy ekanomiki ŭ kulturu, a bolšaść dasiahnutaha za 1990-ja hady u halinie nacyjanalnaha budaŭnictva stračvajecca.
Tatarskija nacyjanalisty źviazvajuć nadziei z prychodam u hramadzkaje žyćcio novaha pakaleńnia, jakoje patrapiła atrymać častku svajoj adukacyi na rodnaj movie. Ale ci kožny ź ich vybiera chaj sabie i ŭparadkavany dy ŭtulny svoj nievialiki kraj pierad imperskaj vieličču biaskrajniaj Rasiei?
