Leanid Marakoŭ napisaŭ novuju knihu — «Hałoŭnaja vulica Minska. 1910-1940». Heta daśledavańnie ab vulicy Savieckaja (ciapier pr-t Niezaležnaści) u biełaruskaj stalicy, ab jaje žycharach i tych strašnych padziejach, što napatkali minčukoŭ z prychodam balšavikoŭ.
Polskaja kamisija pa raśledavańni złačynstvaŭ balšavikoŭ kala ich achviaraŭ, Minsk 1919 h.
Cieły zabitych minčukoŭ la Kojdanaŭskaha trakta, 1919 h.
«NN»: Z čaho ŭźnikła takaja kniha?
Leanid Marakoŭ: Pracujučy nad bijahrafijami represavanych u hady stalinskaj dyktatury žycharoŭ Biełarusi, mnie nieadnarazova traplaŭsia na vočy minski hadonim — vulica Savieckaja. Ja pastajanna sutykaŭsia z masavymi prykładami represij u dačynieńni da žycharoŭ hetaj vulicy. I adnojčy vyrašyŭ, što prosta abaviazany raspavieści ab pieraśledach tatalitarnym režymam žycharoŭ hałoŭnaj vulicy Biełarusi. Vyśvietlić, čamu mienavita na joj u 1920-1930-ch hadach žyć było našmat niebiaśpiečniej, čym na amal paŭtysiačy inšych vulic, zavułkaŭ, placaŭ i hetak zvanych numarnych linijach. Kolki i chto z žycharoŭ hałoŭnaj vulicy zmoh vyžyć u kancłahiery i viarnucca dachaty, kali takija byli?
«NN»: I ŭ čym była niebiaśpieka mienavita hetaj vulicy?
ŁM: Niebiaśpiečna stała žyć na hałoŭnaj vulicy. Paśla sychodu niemcaŭ u 1918 źjavilisia «svaje», jakija akazalisia horšymi za čužych, horšymi za zachopnikaŭ. Sa studzienia pa lipień 1919 jany ŭvieś Minsk pieratreśli. Aryšty, rasstreły, rabavańni. U Maskvie prydumali jak «uzakonić» rabavańni. Rada narodnych kamisaraŭ RSFSR 30 kastryčnika 1918 vydała dekret ab «nadzvyčajnym revalucyjnym padatku ŭ 10 miljardaŭ rubloŭ». Ź Minskaj hubierni pastanavili «vyrvać» 60 miljonaŭ (pałovu — ź Minska). Ale jak tolki 10 śniežnia 1918 balšaviki ŭvajšli ŭ Minsk, suma «padatku» z horada biez usiakaha tłumačeńnia i abhruntavańnia była pavialičana da 200 miljonaŭ. Jaje padzialili na «abranych» žycharoŭ Minska. Tych, chto nie moh vypłacić vyznačanuju sumu, brali ŭ zakładniki. Maŭlaŭ, chaj svajaki dumajuć, jak dapamahčy blizkim vyjści na volu. Tak,
za vyzvaleńnie Jadvihi Kastravickaj (žyła na vuł. Savieckaja, 24), patrabavali 1 000 000 rub.
Byli schopleny tysiačy inšych. Sumy vahalisia ad 5-10 tysiač (dla šaŭcoŭ, kraŭcoŭ, kavaloŭ, šornikaŭ) da 5-10 miljonaŭ dla zamožnych ludziej.
Raniej ličyłasia, što hałoŭnuju vulicu Minska «začyščali» šeść razoŭ (1930, 1933, 1936-38, 1939-41, 1944-45, 1947-49). Ale adkrylisia šmatlikija fakty represij 1919 hoda, a taksama novyja ab paźniejšych złačynstvach. Vyjaviłasia, što
ŭ 1930-ch hadach na Savieckaj vulicy nie było nivodnaha doma, u jakim by nie pabyvali niaprošanyja načnyja «hości» ŭ sinich halife z čyrvonymi piatlicami i «Nahanam».
«NN»: A čamu paśla 1920-ha, kali palaki pakinuli Minsk, na hałoŭnaj vulicy horada «začystki» da 1930 hoda nie pravodzilisia? Vidavočna, što pasmakavaŭšy kryvi, źvier prahnie jaje i paśla.
ŁM: Viedajecie, źvier tak napiŭsia kryvi za hramadzianskuju vajnu, što kali b jon praciahvaŭ jaje pić i dalej, dyk zdaryłasia b adno z dvuch: abo jon zachłynuŭsia, abo nie zastałosia b tych, čyju kroŭ pić. U 1920-ch hadach aryšty, kaniešnie ž, nie spynilisia, ale jany nie byli masavymi. U 1920-ch pačałosia inšaje — kanfiskacyja majomaści: zabirali navat zaručalnyja piarścionki (u majoj babuli, da prykładu, jaho prosta sarvali z palca), adzieńnie, ježu. Ja nie kažu ŭžo pra darevalucyjnaja knihi, časopisy, haziety.
«NN»: U 1919 hodzie palaki stvaryli kamisiju pa rasśledavańni złačynstvaŭ balšavikoŭ. Vam viadomyja vyniki?
ŁM: U časopisie «Biełaruskaje Życcio» (№11, 1919) paviedamlałasia, što kamisija była stvorana pa inicyjatyvie amierykanskaj misii ŭ Varšavie. U jaje skład uvachodzili pałkoŭnik amierykanskaha vojska (žančyna), daktary Rohoŭski, Abiazierski i člen polskaha suda Murzič. Na momant publikacyi było raskapana 60 mahił, u kožnaj ź jakich było minimum pa 5-6 trupaŭ. U bolšaści achviar ruki byli źviazanyja drotam. Kamisija pryjšła da zaklučeńnia, što častku ludziej zakopvali žyvymi. Achviarami stała ŭ asnoŭnym cyvilnaje nasielnictva. Takija mahilniki znajšli na Kojdanaŭskim traktu, na Kamaroŭcy, u lesie Vańkoviča i kala Łošycy.
«Siaredniaviečnaja inkvizicyja zdajecca dziciačaj zabavaj», — padsumoŭvałasia ŭbačanaje ŭ časopisnym artykule.
«NN»: Vulica Savieckaja — heta sotni damoŭ. I vy adšukali źviestki ab žycharach kožnaha ź ich?
ŁM: I ab žycharach, i ab ustanovach. Ale napačatku, padčas zboru infarmacyi, ja trojčy kidaŭ pracu nad knihaj. Achoplivała rospač. Vyjavić, chto žyŭ i pracavaŭ u amal 200 damach (nasamreč heta 500-600, bo da kožnaha doma dałučaŭsia ŭčastak ziamli, na jakim stajała jašče niekalki budynkaŭ) na praciahu 30 hadoŭ, vyličyć ich numaracyju, jakaja nie raz źmianiałasia ŭ dakastryčnicki i paśla balšavickaha pieravarotu mižvajenny pieryjad, zdavałasia zadačaj zusim nievykanalnaj. Ale vada kamień točyć. Dzień za dniom spraŭdžvałasia infarmacyja. I pastupova karcina stała vyśviatlacca. Taksama ja zrazumieŭ, što dla bolš poŭnaha i šyrokaha pakazu historyi vulicy ŭ jaje nieabchodna ŭklučyć i źviestki ab pieršych jaje darevalucyjnych uładalnikach — dziaržaŭnych dziejačach, dvaranach, handlarach, pradprymalnikach, słužboŭcach, pracoŭnych, sialanach — usich tych, chto jaje zasialaŭ, budavaŭ i stvaraŭ.
Heta praca — svojeasablivy daviednik, u jakim, zdavałasia b, pryvodziacca tolki suchija fakty, dakumienty, fatahrafii, płany. Ale ich šmathrannaść stvaraje nieskažonuju historyju vulicy Savieckaj — siońniašniaha praśpiekta Niezaležnaści, stalicy adnoj ź jeŭrapiejskich dziaržaŭ.
 |
ŁM: Paštoŭka (1934 h.) z kalekcyi lekara Vasila Ivanaviča Kalady (1914-1995) padpisana: «Minsk. 1-y Dom Savietaŭ». I całkam łahična, što za «1-y Dom Savietaŭ» uvieś čas prymali budynak na piarednim płanie (ciapier — Savieckaja, d. 19). Adnak daśledavańni pakazali, što «1-y Dom Savietaŭ» — budynak, uźviedzieny ŭ 1911 hodzie bankiram i amataram sportu Emanuiłam Abrampalskim, źmieščany za domam na piarednim płanie i najbližejšy da kaścioła śviatych Symona i Aleny (nad abodvuma damami vidać adna ź jaho viežaŭ). Dalej, za drevami, pravy bok Doma Uradu. Źleva ad jaho — 2-paviarchovy dom mieščanina Siamiona Alaksiejeviča Sušy. U 1910-ch hadach u chacie žyli viadomaja miecenatka kniahinia Mahdalina Radzivił, člen Minskaha ziemskaha ŭpraŭleńnia Vajavodski, ziemleŭłaśniki Ramuald Chiałchoŭski, Vańkovič, hienierał armii Ivanaŭ, dyrektar sindykata Miečysłaŭ Paroŭski, inžynier Hibnier i inšyja.
U 1930-ch hadach u domie žyli i byli aryštavany narkam ziemlarobstva Dźmitryj Pryščepaŭ, jaho namieśnik Askar Saprycki, sakratar CVK BSSR Maksim Laŭkoŭ, zahadčyk sakrataryjata CK KP(b)B Ryhor Kaŭcevič, šerah inšych vyšejšych partyjnych i haspadarčych kiraŭnikoŭ, kulturnych i hramadskich dziejačaŭ BSSR.
