Michaś Mickievič: «Kab havaryli pa-biełarusku, patrebny prykłady» 37

…Jak tolki ja skazała «mova Kołasa», Michaś Kanstancinavič rašuča zapiarečyŭ: nie, heta mova nie Kołasa, heta biełaruskaja mova, na jakoj pisaŭ i Kołas, i Kupała, i inšyja tvorcy.

Jana — samastojnaja i samadastatkovaja. A sapraŭdy, my tak pryvykli da kliše, što jany časta nakiroŭvajuć našy dumki adrazu ŭ peŭnaje rečyšča, tym časam mohuć advodzić ad hałoŭnaha. Takaja spakusa: kali ty dla siabie kažaš «mova Kołasa», to sam nibyta možaš zastavacca ŭbaku. Ale maleńkaja zaŭvaha ŭsio stavić na svaje miescy: heta mova, na jakoj stvorany cudoŭnyja tvory vialikimi talentami, jakich naradziŭ tvoj narod. Tady ty adčuvaješ siabie mocnym, adčuvaješ za saboj mahutny tył, adčuvaješ vialiki bahaž i toje, što nie zastaniešsia ŭ cełym śviecie adzinoki zusim, bo jość toj samy tvoj narod. I tady niemahčyma ihnaravać usio toje, što nas robić narodam.

Pra heta — naša razmova z małodšym synam piśmieńnika Michasiom Kanstancinavičam Mickievičam, doktaram techničnych navuk:

— Jakub Kołas pačynaŭ pisać na ruskaj movie, ale pierajšoŭ na svaju rodnuju — heta było naturalna, bo jon vałodaŭ joj kudy lepš. U jaho moŭnaj palitry była vializnaja kolkaść słoŭ — kala 34 tysiač…

Tady nichto nie dumaŭ, na jakoj movie razmaŭlać. Tamu što ŭsie navokał, akramia haradskich, usia vioska karystałasia svajoj movaj.

Srodki masavaj infarmacyi na inšaj movie byli dastupnyja dla mas. Heta było zvyčajnaje narmalnaje žyćcio, u jakoje, praŭda, umiašaŭsia carski ŭrad, jaki za XIX stahodździe prysłaŭ siudy vialikuju kolkaść svaich čynoŭnikaŭ, jakija pracavali ź miascovym nasielnictvam. Na pačatku XX stahodździa impieratar Mikałaj dazvoliŭ u niekatorych miaścinach karystacca rodnaj movaj. Heta aktyvizavała kulturnyja pracesy, adrazu ž pajšli publikacyi. Ale ŭvieś narod, pa sutnaści, havaryŭ pa-biełarusku: pracentaŭ 90 tady składała sielskaje nasielnictva. Viadoma, roznyja movy tady hučali: u haradach možna było pačuć jaŭrejskuju, u niekatorych miastečkach havaryli pa-tatarsku. A potym usio stała mianiacca ŭ adpaviednaści z palitykaj, jakaja mieła na mecie stvareńnie adzinaha savieckaha naroda…

Šmat jakija narody pieražyvali padobnyja pieryjady ŭ svajoj historyi, ale z movaj svajoj nie raźvitvalisia. U Čechii ž nie stali havaryć pa-niamiecku, chacia tam žyli niemcy i raniej panavała niamieckaja mova…

— Ale daloka nie ŭsie narody traplali ŭ takija situacyi, kali mova mahła stać padstavaj dla represij…

— Viadoma, što asabliva ŭ 1930-ja hady tyja litaratary, što pisali pa-biełarusku, byli pad pahrozaj represij. Usie. I narodnyja paety taksama.

Heta razumieŭ i Pancielajmon Panamarenka. Jon nie moh nie ŭśviedamlać, kolki ŭžo vyniščana asob u biełaruskaj kultury. I nie razumieŭ, jak ža pastupić z narodnymi paetami. Jon vyklikaŭ Kupału i Kołasa. Była razmova, da jakoj jon, vidać, padrychtavaŭsia. Tamu što havaryŭ pra historyju VKŁ.

Ale byŭ jašče list Panamarenki da Stalina, u jakim kiraŭnik Biełarusi pisaŭ, što Kupała i Kołas karystajucca aŭtarytetam i pašanaj jak na radzimie, tak i za miažoj. Tady pasypalisia ŭznaharody…

— Što dapamahała pieražyć ciažkija časy?

— Časy ž nie vybirajuć. Luby čas moh być ciažkim — ale žyćcio išło. Kołas byŭ hatovy da taho, što moža pieražyć usio. Byŭ zahartavany. Adsiedzieŭ u turmie za ŭdzieł u nielehalnym źjeździe nastaŭnikaŭ. A potym jamu nie davali nidzie pracavać nastaŭnikam — heta žorstkaje vyprabavańnie, kali faktyčna karajuć zabaronaj na pracu, na dziejnaść. Ale vykručvaŭsia jak moh, pryvatnyja ŭroki davaŭ. Ja liču, što kožny moža pieraadoleć lubyja žyćciovyja niahody. Kamuści dla hetaha patrebna viera. Ale jość ludzi mahutnaha intelektu, Boh u ich u samich.

— Što zrabiła mocnym vašaha baćku?

— Žyćcio, siamja, jakaja za im stajała. I Niaśvižskaja sieminaryja šmat dała. Tady tudy išli lepšyja chłopcy, možna było šmat čytać — biblijateka miełasia niakiepskaja. Ale pry hetym važnaja jašče i samaadukacyja, kali čałaviek asensoŭvaje toje, što pračytaŭ. Čytańnie vychavała ŭ im schilnaść da samaanalizu, da pošuku adkazaŭ na pytańni. A znajšoŭšy dla siabie adkazy, jon dziejničaŭ, razumiejučy, što i dziela čaho robić.

Baćka staŭ nastaŭnikam, kab nieści aśvietu inšym. Jon byŭ pryrodžany nastaŭnik.

Heta, vidać, pajšło ad dziadźki Antosia, było ŭspryniata Kołasam — umieŭ znachodzić padychod da dziaciej. Toje, što jon rychtavaŭ «Druhoje čytańnie dla dziaciej biełarusaŭ», — heta była metanakiravanaja rabota na toje, kab dzieci vučylisia čytać, kab umieli adkazvać na hałoŭnaje pytańnie: «Čamu?» Mienavita jano vučyć čałavieka analizavać toje, što adbyvajecca navokał i ŭ jaho žyćci.

— Ci jość u vas lubimy tvor Kołasa?

— «Symon-muzyka». Heta tvor vielmi hłyboki.

«Novaja ziamla» — paema praniknionaja, ščyraja. Heta aŭtabijahrafija, praź jakuju pieradadziena luboŭ da rodnaha kraju. Pa značeńni jana na pieršym miescy.

Ale «Symon-muzyka» — na moj pohlad, paema asablivaja pa mastackaści. Heta i kanstrukcyja, i pabudova składanaha aleharyčnaha siužeta, i fiłasofskija rozdumy. Tam uźniaty hłybokija pytańni ab nieparazumieńni pamiž hienijami i prostym narodam. Ale hetaja prablema isnuje nie tolki ŭ mastactvie — jana ahulnačałaviečaja: Chrysta raśpiali tamu, što nie zrazumieli. A kolki było niezrazumiełych hienijaŭ, jakich nie zachacieli pačuć: Bruna, Brodski, Sacharaŭ…

— Kołas u paślavajenny čas byŭ adzinym narodnym paetam, aŭtarytetam u biełaruskaj kultury. I, napeŭna ž, adčuvaŭ, da čaho mohuć pryvieści moŭnyja pracesy. Jon imknuŭsia havaryć pra heta?

— Svaje dumki jon vykłaŭ u liście ŭ CK KPB u 1956 hodzie pra stan movy. Asabista adnios jaho. I ŭ toj ža dzień praz kolki hadzin pamior… Jon razumieŭ, što adbyvajecca z movaj, asabliva ŭ paślavajenny čas. U Biełarusi ŭźnikła kadravaja prablema: vialikaja kolkaść śpiecyjalistaŭ zahinuła padčas represij u 1930-ja hady. Tych, chto zastaŭsia, padkasiła vajna. Pryjšłosia zaprašać śpiecyjalistaŭ z Rasii, jakija pryjechali sa svajoj movaj. Tady treba było stvarać pramysłovaść, dziela čaho siudy pryjazdžali z Maskvy, Leninhrada, Vałhahrada, Varonieža, Rybinska, Jarasłaŭla… Viadoma, hetyja ludzi ŭtvarali adpaviednaje moŭnaje asiarodździe. Na jakoj movie razmaŭlać mahli ź imi? Viadoma, na vialikaj ruskaj. Ale ž što značyć vialikaja mova? Heta takaja ž samaja mova… Kołas pisaŭ artykuły i vykazvaŭsia ab niaŭmiełym karystańni rodnaj movaj, ab kalkavańni z ruskaj. Darečy, Kołas kłapaciŭsia pra movu ŭ haziecie «Źviazda». Jość artykuły ź jaho zaŭvahami — padkreślenyja čyrvonym ałoŭkam słovy, jakija nie adpaviadajuć biełaruskamu sintaksisu, biełaruskaj fanietycy. Tady pisali artykuły ŭ tym liku i ludzi nie vielmi piśmiennyja, jakim treba było pracavać nad svajoj movaj. Ale treba pryznać, što tyja ludzi, jakija pracavali ŭ śfiery kultury, pierachodzili ź ciaham času na tuju movu, jakoj karystaŭsia narod. Tamu ŭ svaim liście pra movu

Kołas pisaŭ pra toje, što patrebny prykład, kab ludzi havaryli pa-biełarusku: kali načalniki buduć karystacca biełaruskaj movaj, to i narod zahavoryć.

— A jon z načalnikami razmaŭlaŭ pa-biełarusku?

— U Rasii — viadoma ž, nie. Tut — nie viedaju, nie prysutničaŭ pry hetym. Ale kali jon vystupaŭ na plenumach-to zaŭsiody pa-biełarusku. I ŭsie cudoŭna razumieli…

— Ci zajmaŭsia baćka vašym moŭnym vychavańniem?

— Nie było nijakich admysłovych zachadaŭ. Narmalnaja siamja — jak žyłosia, tak i žyli. Doma ž my z baćkam razmaŭlali na biełaruskaj movie. Kali pryjazdžali siudy, to ŭsie havaryli na biełaruskaj movie — a jak inakš!

— Jon ža pisaŭ kazki — ci nie ŭ pieršuju čarhu dla svaich dziaciej?

— Ja vyras na hetych kazkach. Naohuł, na biełaruskich kazkach. U Kołasa była knižka Šejna, vydadzienaja jašče ci nie ŭ XIX stahodździ, — zbornik biełaruskich kazak, piesień, aniekdotaŭ, łajanki, falkłoru.

Pieršaja maja kniha była — biełaruskija narodnyja kazki, napisanyja jašče z ruskim «i». Mova była nie taja, na jakoj užo my razmaŭlali, archaičnaja.

Ale ja cikaviŭsia knižkami i Šejna, i Sieržputoŭskaha. Kołas sam apracoŭvaŭ kazki dla dziaciej, ale ŭžo rabiŭ mastackaje afarmleńnie narodnaha siužeta.

— Vy žyli i vučylisia ŭ Taškiencie, Varoniežy, Maskvie, ale movu nie stracili…

— Napałovu straciŭ. U nas, u technaroŭ, u daśledčykaŭ, u navukovych rabotach pieravažała ruskaja mova. Ja pracavaŭ u Fizika-techničnym instytucie Nacyjanalnaj akademii navuk Respubliki Biełaruś — terminałohija ŭsia była pa-rusku. Praŭda, drukavalisia pracy i na biełaruskaj. A nie tak daŭno vyjšła encykłapiedyja matematyki na biełaruskaj movie, što vielmi ŭzradavała. Choć mnie i samomu adnojčy — u 1990-ja hady — pryjšłosia ŭ Małdavii kazać pra nieabchodnaść ruskaj u jakaści movy mižnarodnych znosin. Ale ŭ kožnaha naroda pavinna być i svaja mova. U kožnaha naroda jość svaje piśmieńniki, jakija na rodnaj movie napisali vialikija tvory. Naprykład, u rasijan — Puškin. Małdavanie mnie kazali pra Ilijesku. Ja im čytaŭ pa-biełarusku…

— Kołasa čytali?

— Čytaŭ…

— Bolš maładyja naščadki Jakuba Kołasa karystajucca biełaruskaj movaj?

— Maja dačka karystajecca. Syn vykładaje biełaruskuju movu. Unučka pracuje ŭ muziei, taksama karystajecca.

A tyja, chto pracuje ŭ inšych ustanovach, dzie ŭsie ŭ asnoŭnym ruskamoŭnyja, vymušanyja havaryć pa-rusku — takaja naša siońniašniaja moŭnaja situacyja.

— U situacyi dvuchmoŭja čałaviek maje prava na vybar movy znosin…

— Ale kali jość dźvie dziaržaŭnyja movy, to treba, kab čałaviek vałodaŭ dźviuma movami adnolkava dobra. U nas zaraz piśmieńnicki asiarodak dobra viedaje biełaruskuju movu — heta jaje padtrymlivaje. Ale mova žyvie, kali na joj havorać.

Nielha nie viedać rodnuju movu kamu b to ni było. Biez movy niama nacyi.

Kołas pra heta pisaŭ.

— Ci mahčymy ŭ Biełarusi siońnia tvorcy takoha ž talentu i dziaržaŭnaha myśleńnia, jak Jakub Kołas?

— A jany jość!.. U sučasnaj biełaruskaj litaratury jość tvorcy vysokaha talentu i dumak, jakija hladziać daloka i imknucca žyć dziela svajoj krainy.

Vytrymki ź Lista Ja. Kołasa u CK KPB 1956 h.

«Mova — važniejšy elemient nacyjanalnaj formy, nie viedajučy jaje, nie karystajučysia joju, ni mastak, ni kampazitar nie zdolejuć avałodać usimi duchoŭnymi bahaćciami naroda."

«…Na moj pohlad, dalejšaje raźvićcio kultury respubliki vielmi mnoha prajhraje i, skažam prosta, staić pierad surjoznaj pahrozaju imienna ad niedastatkovaj uvahi da rodnaj movy. Ustanovy stalicy vyvieli z abychodku biełaruskuju movu: na joj nie viadziecca pierapiska, na joj nie havorać z naviedvalnikami, u haradach niama biełaruskich šyld i nadpisaŭ, mała biełaruskich afiš i płakataŭ…».

«Niaŭžo ž našy aŭtamabili, traktary, stanki, tkaniny, cukierki, papiarosy stali b horšymi, kab na ich byli biełaruskija nadpisy?

Chaj tolki jakaść nie padvodzić! Čamu ž my dapuskajem, kab biełaruskija etykietki źjaŭlalisia tolki na drennym hutalinie i na nie vielmi smačnych vodach? Heta ž i mała, i prosta kryŭdna».

«Biełaruskuju movu možna pačuć u teatrach i pa radyjo. Ale što heta za mova? Heta nieprychavany ździek ź jaje. Artysty i dyktary parušajuć elemientarnyja praviły vymaŭleńnia, pastanoŭki naciskaŭ, mova zaśmiečana mnostvam skažonych słoŭ-kašalek, niaŭdała zapazyčanych z ruskaj movy. Adbyvajecca heta tamu, što artysty, rabotniki radyjo, žurnalisty, hazietčyki nie karystajucca movaj u pobycie».

«Studyja „Biełaruśfilm“ zdymaje filmy na ruskaj movie, a potym dubliruje ich na biełaruskuju. Takim šlacham nacyjanalnuju kiniematahrafiju nie stvoryš».

Łarysa Cimošyk, Źviazda

Chočaš padzialicca važnaj infarmacyjaj ananimna i kanfidencyjna? Pišycie redaktaru «Našaj Nivy» ŭ TH