Ź biełaruskaj movy pierakłała, siarod inšaha, «Horad sonca» Artura Klinava, «Adam Kłakocki i jahonyja cieni» Ihara Babkova, «Rybin horad» Natałki Babinaj, «Chrystos pryziamliŭsia ŭ Harodni» Uładzimira Karatkieviča. Žyvie ŭ Varšavie.
Stary kampjutar i Leŭ Šastoŭ
Jan Maksimiuk: Kali my z vami sustrelisia ŭpieršyniu — na pierakładčyckim sieminary kala Varšavy, pad kaniec minułaha stahodździa — vy tady byli, tak skazać, u «rasijskim adździele» i pierakładali vyklučna z rasijskaj movy. Pierš čym zapytać u vas pra biełaruskuju litaraturu, ja chaču, kab vy skazali niekalki słovaŭ pra svajo zacikaŭleńnie litaraturaj rasijskaj. Z čym heta źviazana?
Małhažata Buchalik: Ja šmat čytała, i kali pryjšoŭ čas vybirać VNU, mnie zachaciełasia niejak uparadkavać pračytanaje. Ja pastupiła na fakultet kłasičnaj fiłałohii. Čytańniu starahreckaj litaratury ja abaviazanaja poŭnaj paetyčnaj impatencyjaj. Kali mnie treba pierakłaści navat banalny vieršyk, ja niekalki dzion chadžu pa ścienach i mocna łajusia, nu bo sami skažycie: u čym kajf pierakładać paeziju na movu z pastajannym miescam nacisku, asabliva paśla taho, kali vy nasłuchalisia paezii sa svabodnaj mietrykaj?
Potym ja vyvučyła rasijskuju movu, kab čytać Šastova, bo jakraz hety aŭtar mocna mianie zacikaviŭ, a polskich pierakładaŭ nie było. A jašče paźniej ja kupiła strašenna stary kampjutar, na jakim nie zapuskalisia nijakija hulni, tolki prahrama Word. Žach. Nu dyk ja pačała pierakładać, kab kampjutar nie lažaŭ.
Čamu varta chadzić na pravasłaŭnyja bahasłužby?
Maksimiuk: Nakolki istotna dla vas, ź jakoj movy vy pierakładajecie?
Buchalik: Jak čytača mianie cikavić litaratura naohuł, biez nacyjanalnych etykietak. Dy navat nie stolki litaratura, kolki kankretnyja dobryja knihi. Jak pierakładčyka mianie cikaviać knihi na movach, ź jakich ja mahu pierakładać, heta značyć, u jakich ja viedaju i adčuvaju kantekst, kulturny, litaraturny i histaryčny, i ŭ jakich ja adčuvaju sintaksičnyja tonkaści, intanacyju i h.d. Heta taki minimalny paroh, a ŭłasna pierakładčyckaja praca pačynajecca za im: praca z polskaj movaj, z ujaŭleńniem i emocyjami polskaha čytača. Mnie treba raskazać hetamu čytaču čužuju knižku tak, kab jon u jaje pavieryŭ. Tut niama prostych pradpisańniaŭ, bo treba ŭziać pad uvahu mnostva kulturnych, sacyjalnych, stylistyčnych i inšych čyńnikaŭ. Inakš kažučy, treba zadziejničać indyvidualny pierakładčycki varštat i davierycca intuicyi. Davierycca słychu. Samomu sabie.
U hetaj prafiesii varta admiežavać svaju simpatyju i śvietapohlad ad prafiesijnaha ŭmielstva. Ja niekalki hadoŭ rehularna chadziła ŭ pravasłaŭnuju carkvu, kab uchapić zusim čužy mnie sposab bačańnia śvietu. Ja pieraarała svoj mozh savieckaj prapahandaj, dziakujučy čamu mahu niabłaha adčuć matyvacyju čałavieka, jaki hołymi hrudźmi kidajecca na ambrazuru abo stavić horad pasiarod stepu. Pierakładčyk — heta aktor, jamu treba ŭmieć uvachodzić u čužuju skuru, u skuru svaich aŭtaraŭ, i toje bieź nijakaj pieraduziataści i kapryzaŭ, biez zachoŭvańnia dystancyi i adčuvańnia svajoj vyšejšaści. Kali ja pierakładaju Zachara Prylepina, ja stajusia prymityŭnym mača ź impierskaj
Łatuška i pomnik u Kijevie
Maksimiuk: Dyk voś, havoračy pra biełaruskuju palityčnuju situacyju, što vy pra jaje dumajecie?
Buchalik: Ja žadaju vam usiaho najlepšaha, ale nichto nie viedaje, kali i ŭ jaki bok pačnie źmianiacca situacyja ŭ Biełarusi. I niezaležna ad taho, jak usio heta pavierniecca, treba rupicca pra asnoŭnuju, vielmi pazityvisckuju kulturnuju suviaź, bo jakraz na joj hramadstvy budujuć uzajemnuju pavahu — heta niešta bolš tryvałaje, čym časovyja palityčnyja simpatyi. Ja — čałaviek, jakomu nakanavana pracavać, a nie machać ściahami.
Inšaja reč, što ŭ ramkach hetaha apalityčnaha pazityvizmu dva hady tamu ja sprabavała namović ministra kultury Biełarusi Paŭła Łatušku zrušyć ź miesca temu Karatkieviča ŭ Polščy. Maŭlaŭ, heta soram, što ŭ Polščy niama pierakładu nivodnaha ź jahonych ramanaŭ. Mnie naiŭna dumałasia, što heta niejtralnaja tema (adnosna inšych aŭtaraŭ, jakich ja pierakładaju, u mianie, zrazumieła, nie było takich iluzij). Ministr adpisaŭ mnie, što jon aktyŭna prasoŭvaje Karatkieviča va ŭsim śviecie dy, maŭlaŭ, navošta niejkija knižki ŭ Polščy, kali jon jakraz pastaviŭ Karatkieviču pomnik u Kijevie… Nu jasna, pomnik — heta ž reč, a nie niejki stos papiery…
Koška i myška. i jašče kot Manajeŭ
Maksimiuk: Zrazumieła. Značyć, davajcie pakiniem našy ściahi i zasiarodzimsia na vašaj pracy. Jak vy vyvučyli biełaruskuju movu? Jakimi padručnikami i słoŭnikami vy karystalisia?
Buchalik: Nu tak, ciapier nadyšoŭ momant žorstkaj praŭdy. Va ŭniviersitecie ŭ mianie byŭ sieminar biełaruskaj movy. Zdajecca, na druhich zaniatkach hetaha sieminaru vykładčyk pačastavaŭ nas «Koškaj i myškaj» Vasila Bykava ŭ jakaści pierliny biełaruskaj litaratury. Ja pračytała, vyjšła na kalidor pakuryć i paśla rozdumu pastanaviła nie viartacca na sieminar, heta značyć, rašuča spynić svajo znajomstva z Bykavym na tym, što ja ź jaho pračytała ŭ rasijskich pierakładach.
Paśladoŭnaje prahulvańnie zaniatkaŭ pa biełaruskaj movie nie dazvoliła mnie paznajomicca choć by z asnovami biełaruskaj hramatyki i pravapisu, ale z druhoha boku źbierahło ad poŭnaj abyjakavaści da hetaj movy i kultury (a takoje pačućcio achapiła šmat kaho z maich kalehaŭ, jakim na čarhovych zaniatkach sieminara kazali, siarod inšaha, zubryć na pamiać vierš «Zabi prezidenta»). Praź niekalki hadoŭ ja prosta pačła čytać knižki. Ja nie razmaŭlaju i nie pišu
Idziem dalej, choć ad soramu mnie ciapier treba było b pravalicca skroź ziamlu: doma ŭ mianie niama nivodnaha biełaruskaha słoŭnika. Kali ja čahości nie razumieju, ja zapuskaju skajp i pačynaju naŭzdahad dakučać biełaruskim znajomym, jakija akurat śvieciacca zialonym koleram. Heta našmat bolš pryjemna, čym zahladvać u słoŭniki, bo zvyčajna z patrebnym słovam ja atrymlivaju ad znajomych šyroki kantekst: asacyjacyi, litaraturnyja pierahuki, spasyłki na teksty, pieśni, filmy i h.d. abo cełyja historyi prosta z žyćcia. Darečy, kali ŭ słoŭniku niečaha niama, dyk niama, i kapcy, a kali žyvyja biełarusy čahości nie viedajuć, dyk šukajuć da apošniaha. Naprykład, «vałovych mordačak», jakija, pavodle Karatkieviča, raśli ŭ sadzie pad Kałožaj. Ja padkinuła hetaje pytańnie znajomym i atrymała ŭ adkaz materyjał, jakoha chapiła b na ładnuju manahrafiju pra vidy jabłyk na Haradzienščynie ŭ XVI stahodździ. Ale nichto nie byŭ upeŭnieny nakont hetaha kankretnaha najmieńnia. A praź niekalki miesiacaŭ baču ŭ skajpie: «Nutryja, ty ž pierakładaješ „Chrystos pryziamliŭsia ŭ Harodni“, dyk, moža, viedaješ, bo niekamu nieadkładna treba: jaki vid jabłyk ros kala Kałožy?»
Maksimiuk: Znajomyja nazyvajuć vas Nutryjaj?
Buchalik: Tak. Nieznajomyja taksama.
Chadanovič i parady
Maksimiuk: A chto vam raiŭ, što varta pierakładać ź biełaruskaj litaratury?
Buchalik: Spytajcie lepš, chto mnie nie raiŭ. Dy ničoha, ja adkažu: u paradach palmu pieršynstva trymaje Andrej Chadanovič. Jon pačaŭ raić niedzie na złomie stahodździaŭ i zdaŭsia ŭsiaho hady dva tamu. Jon byŭ sapraŭdy niastomny, i heta pry tym, što našy litaraturnyja husty, miakka kažučy, razychodziacca. Urešcie adnojčy jon hlanuŭ panura na niekalki knih, što ja pierakłała, i skazaŭ: «Nutryja, ty mnie psuješ litaraturny praces u Biełarusi».
Viedajecie, ja nie toj čałaviek, jakomu lohka paraić. Kali mnie niešta skažuć abo napišuć recenziju, dyk ja nie pavieru, abo nie pračytaju, abo adrazu zabudu. Inšaja reč, kali ja sama biaru knihu i čytaju. Tady mianie nie cikavić ničoha, akramia tekstu. Ja tady rassłablajusia, padstaŭlaju vucha i słuchaju, jak dziejničaje tekst. Vyznačaju, nakolki ja mahu pavieryć aŭtaru. I potym ja ŭžo viedaju, dobraja heta knižka ci drennaja, i čamu. Tak, heta vielmi subjektyŭny mietad, asacyjalny, niereprezientatyŭny i nienavukovy. Ale ja nie viedaju inšaha, jaki dziejničaŭ by lepš — u tym liku na vydaŭcoŭ i čytačoŭ pierakładu.
Pra Babkova i niedaskazanaść
Maksimiuk: Tak skłałasia, što i ja, i vy pierakładali taho samaha biełaruskaha aŭtara — Ihara Babkova. Ja pierakłaŭ jahonyja ese, vy — knihu prozy «Adam Kłakocki i jahonyja cieni». Jak vam pierakładałasia? I što vy dumajecie pra hetaha aŭtara?
Buchalik: Pierakładałasia vielmi miła. Ihar akuratna piša i jašče bolš akuratna dumaje. Ale jość u hetaj knizie niešta, što mianie razdražniaje. Jak na mianie, heta zbornik dobra raspačatych temaŭ, jakim lepš padychodzili b daŭžejšyja formy — navat raman — i płyń jakich paśla dziesiaci staronak stračvaje svoj impet i hublajecca ŭ piasku. U paślasłoŭi Ihar piša, što heta taki naŭmysny chod: «dziesiać miedytacyj z nahody nieisnavańnia śvietu». Heta ŭžo nie zusim sumlenna, bo śviet, nakolki mnie viadoma, zastajecca žyvym i zdarovym, a miedytavać u hetym vypadku treba chutčej z nahody nieisnavańnia fabuły ŭ Babkova.
Naohuł ja chaču skazać, što čym bolš mnie hadoŭ, tym mienš u mianie talerantnaści da niavykazanaha. Kali ja čuju abo baču na papiery niešta nakštałt «I viedajecie…», paśla čaho nastupaje doŭhi, šmatznačny i mistyčny pahlad abo doŭhaje i nie mienš mistyčnaje šmatkropje, ja ŭśmichajusia ščyraj, šyrokaj, praletarskaj uśmieškaj i kažu: «Nie viedaju, davaj rastłumač». Heta vielmi ablahčaje žyćcio.
Raman pra revalucyju
Maksimiuk: Niadaŭna ŭ Polščy vyjšaŭ raman Karatkieviča «Chrystos pryziamliŭsia ŭ Harodni» ŭ vašym pierakładzie. Čamu vy vyrašyli pierakłaści hety tvor, a nie «Dzikaje palavańnie karala Stacha», naprykład?
Buchalik: Hety raman,
Kali mnie było šasnaccać i ja čytała «Čaroŭnuju haru», mianie vielmi zasmučała, što, bieručy bok Setembryni, čytač pavinien admovicca ad taho, na što pakłaŭ svaju łapu Nafta: ad hatyčnych saboraŭ, paezii, pafasu Biblii i naohuł ad ilvinaj doli taho, što my nazyvajem «vysokaj kulturaj». Inakš kažučy, abo muštravańnie, sabory i charały, abo
Nieapaznany latučy abjekt
Maksimiuk: Darečy, što heta za historyja atrymałasia ŭ vas z zahałoŭkam polskaha pierakładu ramana Karatkieviča?
Buchalik: Ja doŭha dumała, što zrabić u polskaj movie sa słovam «pryziamliŭsia» z aryhinalnaha zahałoŭka. Dla biełarusaŭ «pryziamliŭsia» taksama vyhladaje padazrona i moža vyklikać asacyjacyi ź nieapaznanymi latučymi abjektami. Zatoje jak fraza biełaruski zahałovak dobra hučyć, u adroźnieńnie ad pačvarnaha «Chrystus wylądował w Grodnie». U hetym polskim zahałoŭku, jaki dali vydaŭcy, ničoha, akramia nieapaznanaha latučaha abjektu, niama. U biełaruskim zahałoŭku jość «ziamla» — sychod na ziamlu, parusija, druhoje pryjście (takoje z ahniom, chvałoju i trubami, apakaliptyčnaje), i akramia hetaha recha narodnych historyj pra Isusa, jaki chodzić jak abadraniec ad chaty da chaty, prosić chleba, błasłaŭlaje biedniakoŭ dy navakolnyja paletki, u hetym vypadku — haradzienskuju ziamlu. Ja pierabrała dziasiatki varyjantaŭ zahałoŭka ŭ polskaj movie i ŭrešcie rašyłasia na niešta prostaje, jomkaje i hładkaje dla vucha: «Chrystus przyszedł do Grodna». Svaje arhumienty ja ahučvała vydaŭcam šmatkroć, ale jany mnie zaŭsiody adkazvali, što «tak staić u słoŭniku, i niama čaho mudrahielić».
Maksimiuk: A byli ŭ vas inšyja prablemy, akramia hetaj, z zahałoŭkam?
Buchalik: U knižcy bolš za šeśćdziesiat raździełaŭ, kožny ź ich maje epihraf abo niekalki epihrafaŭ, i heta jany, na maju dumku, a nie sama apovieść, stvarajuć usiu atmaśfieru — ad Apakalipsisu da Rable. A voś vydaŭcy chacieli ŭsiudy ŭtrymać lohki, sučasny styl. Inakš kažučy, jany chacieli padrezać pierakład źvierchu — naprykład, zamianić biblejskija cytaty, jakija ja brała ź pierakładu Biblii Jakuba Vujka XVI stahodździa, cytatami ź Biblii Tysiačahodździa, pierakład jakoj źjaviŭsia ŭ XX stahodździ. I jany chacieli padrezać pierakład źnizu — naprykład, zamianić «śmiardziučy hnoj» «pamiotam», «dupu» — «azadkam» i h.d. Urešcie pierakład Vujka i «śmiardziučy hnoj» zastalisia, ale ŭ vydadzienaj knižcy ja ŭbačyła mnostva inšych drobnych «papravak», jakija viaredziać maju dušu.
Brantazaŭry na koniach
Maksimiuk: A jak vam naohuł šmatsłoŭnaść Karatkieviča? Vy ŭ svaim pierakładzie nie sprabavali jaho padkaročvać?
Buchalik: Nie padkaročvała, ale časam łajała na čym śviet staić. Dy pačakajcie, ja vam zmaniła: ja vykinuła ŭ pierakładzie krychu «vačej», bo jon ustaŭlaje słova «vočy» ŭ kožny skaz, i praź niekalki miesiacaŭ, jak tolki ja zirnuła ŭ knižku, taja ŭ adkaz pahladzieła na mianie strašennaj šmatvokaj pačvaraj.
Ni i ŭjavicie sabie, naprykład, takuju karatkievičaŭskuju frazu: «Końniki imčali, ciažkija i strašnyja, jak brantazaŭry, na koniach, zakutych u stal». Kali ŭjavicie, dyk hałava ŭ vas pojdzie kruham, jak paśla plaški samahonu. Brantazaŭry na koniach! Jak vam karcinka?
A kali skazać surjozna, dyk heta chalerna dobraja kniha, i ja vielmi bajusia, što jana ŭsprymiecca jak psieŭdahistaryčnaja pryhodnickaja apovieść, heta značyć, što čytačy praśliznuć tolki pa viarchach, nie zahłyblajučysia ŭ jaje. A zahłybicca jość u što.
Maksimiuk: Što jašče chočacca vam pierakłaści ź biełaruskaj litaratury? Ci, mahčyma, jana vam užo nadakučyła?
Buchalik: Ja skončyła pierakładać niekalki vydatnych pjesaŭ Siarhieja Kavalova i biarusia za pierakład «Šałoma» Artura Klinava. Potym chaču pierakłaści jašče niekalki inšych rečaŭ, na jakich trymaju voka. Ale nie skažu, na jakich, kab nie papsavać litaraturnaha pracesu.
Narkotyk paśla pracy
Maksimiuk: A što vy lubicie čytać dziela ŭłasnaj pryjemnaści, kali vam nie treba pierakładać? Niejkija ramany žachaŭ, detektyvy, Dykiensa?
Buchalik: Jak kažuć, heta naŭprostaje papadańnie. Jakraz ciapier ja čytaju pierad snom «Zapiski Pikvikskaha kłuba». Dziela pryjemnaści ja čytaju staroćcie, hałoŭnym čynam kłasiku, bo tut mienšaja ryzyka, čym pry sučasnaj litaratury, natrapić na hrafamaniju. Na ščaście, u mianie vielmi karotkaja pamiać — kali paraŭnać z kampjutaram, dyk u mianie niama žorstkaha dysku, a jość tolki apieracyjnaja pamiać — tak što ja mahu
A što da detektyvaŭ, to ja
