Čym bolš ty ŭskładniaješ zadačy tych, chto ciabie pieraśledujuć, čym mienš ty im havoryš, tym bolš šancaŭ u ciabie i ŭ tvaich siabroŭ vyžyć. Klimoviča rasstralali b, ale praź piać dzion paśla vyniasieńnia prysudu pamior Stalin. Rasstreł zamianili na 25 hadoŭ łahieraŭ. Klimoviča ŭratavała toje, što jon tak doŭha chavaŭsia.
Pra składanyja dačynieńni lidara Biełaruskaj chryścijanskaj demakratyi, vydaŭca, žurnalista Adolfa Klimoviča z savieckimi śpiecsłužbami pierad vajnoj my pisali ŭ artykule «Zavierbavać Klimoviča. Kab sačyć za im — zavierbavać Hrabinskaha. Kab sačyć za Hrabinskim — zavierbavać Sierhijeviča»: jak NKVD chacieŭ pastavić zachodniebiełaruskuju intelihiencyju na kaleni».
Viarboŭka ŭ 1941 skončyłasia ničym: pačałasia vajna. U čas niamieckaj akupacyi Klimovič pracavaŭ u hramadska-dabračynnaj arhanizacyi «Biełaruskaja narodnaja samapomač» u Lidzie. Viadoma, što jon dabiŭsia vyzvaleńnia z hiestapa paeta-kamunista Valancina Taŭłaja. Paśla vajny jon źnik, i «orhany» šukali jaho jak «ahienta niamieckaj raźviedki».
Reč u tym, što niekalki chłopcaŭ-biełarusaŭ ź Lidy adpravilisia vajavać z balšavikami na baku niemcaŭ, niemcy ich adpravili ŭ raźviedškołu Dalvic. Hetaha było dastatkova, kab Klimoviča, jak biełaruskaha aktyvista, zapadozryli ŭ viarboŭcy ahientaŭ dla niemcaŭ.
Padstavaj dla pačatku hetaj spravy, adšukanaj u Asobym archivie Litvy, stała ahienturnaje paviedamleńnie, jakoje pastupiła 25 krasavika 1945 hoda ŭ adździeł kontrvyviedki ŚMIERŠ Zachodniaha frontu.
Ahient Miečysłaŭ paviedamlaŭ:
«…u Vilni pa vulicy Antokalskaj № 35 pražyvaje siamiejstva Klimoviča, jakoje składajecca ź jaho žonki, pa imieni Vieranika, abo Viera, dvuch dziaciej i niejkaj svajački. U toj ža kvatery pražyvaje kvatarantka Višnieŭskaja sa svajoj dačkoj… Krynicy viadoma, što sam Klimovič … źjaŭlaŭsia vybitnym biełaruskim nacyjanalistam …
2—3 dni tamu kvateru krynicy naviedała Višnieŭskaja, jakaja paviedamiła, što Klimovič pracuje dzieści ŭ Litoŭskaj SSR arhanistam u adnym ź litoŭskich kaściołaŭ. Časam pryjazdžaje ŭ Vilniu i ŭ načny čas, kali śpiać jaho dzieci, zachodzić na kvateru da svajoj žonki, a ranicaj z kvatery sychodzić i kudyści źjazdžaje.
Apošni raz Klimovič kvateru žonki naviedaŭ miesiac tamu».
Ahientu Miečysłavu adrazu ž było dadziena zadańnie: praź Višnieŭskuju vyśvietlić, dzie žyvie Klimovič. Adnačasova byli aktyvizavanyja i inšyja ahienty.
Ahienty-susiedzi
Ahient pa mianušcy Marjan, naprykład, žyŭ u susiedniaj z Klimovičami kvatery. U červieni ŭ akružeńnie žonki Klimoviča byŭ uviedzieny novy infarmatar, žančyna z ahienturnym psieŭdanimam Sakałoŭ: «…U krynicy z Klimovič Vieranikaj uźnikajuć dobryja ŭzajemaadnosiny, a mienavita: Klimovič prapanavała krynicy źjeździć ź joj u viosku da jaje rodnych pa pradukty. Na prośbu krynicy paznajomicca z dobra znajomymi abjektu žycharami Vilni, kab bavić razam volny čas, — Klimovič abiacała vykanać heta…». Krynica niekalki razoŭ sprabavała pieravieści razmovu na temu muža, ale Vieranika kazała, što nie choča pra jaho havaryć.
«Sakałovu» ŭdałosia daviedacca, što maci Adolfa žyvie ŭ Śviancianach. Adnak krynica Marjan nazyvała inšy adras — chutar Bastuny ŭ raionie stancyi Bieniakoni i navat mierkavała, što Klimovič chavajecca ŭ maci.
Cikava, što śpiecsłužby nie mieli navat apisańnia źniešnaści Klimoviča. I Sakałovu, i Marjanu było dadziena zadańnie zdabyć jaho fota.
Na 1946—1947 hady byŭ składzieny padrabiazny płan dziejańniaŭ «pa vyšuku kiraŭnika «Biełaruskaha nacyjanalistyčnaha (tak u dakumientach) kamiteta», staršyni CK «Biełaruskaha centra ŭ Litvie» i staršyni CK nacyjanalistyčnaj biełaruskaj partyi «Biełaruskaja sialanskaja (tak u dakumientach: «kriesťjanskaja» zamiest «christianskaja») demakratyja»… Klimoviča Adolfa Juścinaviča».
Płan praduhledžvaŭ:
— atrymać poŭnyja źviestki na žonku Klimoviča i svajakoŭ, jakija žyvuć ź joj, i asiarodździe pa kvatery;
— vyśvietlić ich blizkija suviazi pa Vilni. Usie rodnasnyja i inšyja suviazi Klimovič pravieryć pavodle apieratyŭnych ulikaŭ (h.zn. vyjavić ahientaŭ u jaje atačeńni i pryciahnuć da «pracy»);
— ź blizkich suviaziaŭ Klimoviča i jaho žonki padabrać, a zatym pravieści šerah viarbovak;
— uvieści «PK» na pierapisku žonki Klimoviča i ŭsich jaho blizkich svajakoŭ.
PK — heta «pierlustracyja karespandencyi». PK była ŭviedzienaja i za ŭsioj mahčymaj ahulnasajuznaj pierapiskaj Adolfa Klimoviča — luby list, dasłany im ź luboj častki SSSR, trapiŭ by da čekistaŭ. U adździeł «V» MHB ŁSSR ściakalisia kopii listoŭ ad usich ciozak Klimoviča. Praviarałasia i pierapiska siaścior Viery. Ale vynikaŭ heta nie dało.
Adpracoŭka kantaktaŭ u Biełarusi
Paralelna pošuki Klimoviča išli i ŭ Biełarusi. Sprava na «ahienta niamieckaj vyviedki» Adolfa Klimoviča była zaviedzienaja ŭ červieni 1945 hoda AKR ŚMIERŠ Hrodzienskaha harnizona. Apytvalisia (i vierbavalisia dla vyšuku Klimoviča, jak Viera Bušlina) haspadary damoŭ u Lidzie, dzie jon žyŭ u čas vajny, kalehi pa pracy ŭ «Biełaruskaj samapomačy». Usie dapytanyja, z tych, chto zastavaŭsia na voli, davali padpisku ab nierazhałošvańni.
U Lidzie pracavali i inšyja infarmatary: Mališ (kuratar — major MHB Traćciak) i Ryženka (kuratar — kapitan Haŭrylin). Apošni byŭ śpiecyjalna zavierbavany i nakiravany ŭ Lidu, tamu što dobra viedaŭ u tvar Klimoviča. Dziakujučy Ryženku, čekistam udałosia vyjści na jašče adnaho znajomaha Klimoviča — Mikałaja Barysieviča, jaki ŭ vajnu žyŭ u Lidzie. Jaho zavierbavali pad psieŭdanimam Marak.
Novy ahient apisaŭ vyhlad Klimoviča: «Siaredniaha rostu, vałasy sivyja, mieŭ vusy, z vyhladu Klimovič mieŭ vialikaje padabienstva z Hitleram …». Taksama jon adznačyŭ, što «Klimovič kožny tydzień na 2—3 dni vyjazdžaŭ u Vilniu dla naviedvańnia ŭniviersiteta, dzie jon nibyta vykładaŭ ahranomiju».
«Razmaŭlali pa-biełarusku i vučyli hetamu dziaciej»
U Vilni ž praciahvałasia sačeńnie za žonkaj. Ahienty adznačali, što Vieranika pavodzić siabie zamkniona, razmoŭ pra muža paźbiahaje.
Marjan vykarystoŭvaŭ lubuju mahčymaść, sprabavaŭ razhavaryć, navat kali Vieranika zachodziła da jaho pazyčyć miasasiečku, ale marna. Klimovič nie puskała jaho ŭ svaju kvateru, i jon vykarystoŭvaŭsia, pa kłasifikacyi samich čekistaŭ, jak «ahient-vartavy». Marjan u svaich spravazdačach składaŭ pahadzinny hrafik: chto da Viery ŭvachodziŭ, chto vychodziŭ, kali, kolki prabyŭ…
28 lutaha 1947 opierupaŭnavažany ŚMIERŠ małodšy lejtenant Hińko dapytaŭ susieda Klimovič, Vacłava Plavaku. Cikava, što z žycharoŭ svajho doma jon viedaŭ tolki traich: Klimovič, Vałoŭskuju (paźniej, jak i Plavaka, vyjechała ŭ Polšču) i hadzinnikavaha majstra Kukiela. Astatnija byli niadaŭnimi pryjezdžymi.
Plavaka pieraličyŭ usich viadomych jamu svajakoŭ Klimovič, siarod jakich nazvaŭ Jana Šutoviča, biełaruskaha hramadskaha i kulturnaha dziejača, brata Viery Klimovič. Šutovič na toj momant znachodziŭsia ŭ turmie ŭ Minsku, jon vierniecca z łahiera tolki ŭ 1956 hodzie. A jaho žonka, litoŭskaja paetka Jana Miciucie, žyła niedaloka, na hetaj ža vulicy ŭ domie 30.
Plavaka adznačaŭ, što Klimovičy byli nacyjanalistami-biełarusami i pamiž saboj razmaŭlali tolki na biełaruskaj movie i vučyli hetamu svaich dziaciej.
Letam 1947 hoda Adolfa Klimoviča padali ŭ ahulnasajuzny vyšuk.
Sačeńnie ŭsich za ŭsimi
Ahient Sakałoŭ časam vyjaŭlała čysta žanočuju intuicyju, što dazvalała joj navat dešyfravać kaleh pa niabačnym froncie — naprykład, susiedku Klimovič Baranavu:
«…U kvatery № 7 hetaha ž doma pražyvaje Baranava Kaciaryna, hadoŭ 35, Baranava ŭ blizkich adnosinach ź siastroj Klimovič… Baranava charaktaryzujecca jak vulharnaja, hrubaja i razhulnaja žančyna, jakaja pavodzić siabie nieprystojna, maje vialikija suviazi siarod vajskoŭcaŭ. Klimovič vielmi nie padabajecca siabroŭstva siastry z Baranavaj…
…Baranava taksama maje suviaź z orhanami kontrvyviedki abo MHB …iana nieadnarazova kazała, što pryznačyła spatkańnie i treba pajści vykanać zadańnie».
Čekisty vyśvietlili, što Kaciaryna Baranava (1913 h.n., nar. u Leninhradskaj vobł., pracavała inśpiektaram u Leninskim rajvykankamie Vilni) «znachodzicca ŭ składzie ahienturnaj sietki …pracuje pa vyjaŭleńni členaŭ polskich padpolnych arhanizacyj». Čekisty damovilisia ab vykarystańni jaje i dla pracy pa Klimoviču.
Ale z časam Viera Klimovič straciła davier da «Sakałova». Asabliva jaje padazreńni vyraśli paśla vykliku ŭ milicyju nibyta dla dopytu pa pytańni śpiekulacyi. Padobna, śledčy ŭ hutarcy spasyłaŭsia na źviestki, jakija byli viadomyja ad samoj Klimovič tolki Sakałovu…
I 18 vieraśnia 1947 u asiarodździ Viery Klimovič źjaviłasia ahient Ramanava. Jana była znajomaja ź Vieranikaj ad 1946 hoda i «pražyvaje ŭ adnym domie i ŭ sumiežnaj kvatery z Klimovič, pracuje, jak i Klimovič, kraŭčychaj doma». Susiedka dała takuju charaktarystyku Klimovič: «Žyvie vielmi dobra, kvatera abstaŭlenaja pieršakłasnaj meblaj, maje vialikuju biblijateku raznastajnych knih, sama šmat čytaje, davoli piśmiennaja i raźvitaja žančyna». Zblizicca joj udałosia pad lehiendaj nabyćcia ŭ Vieraniki kazy. Ahientu ŭdałosia daviedacca, što ŭ Klimovič jość ciotka, jakaja časta pryjazdžaje ŭ hości.
Ramanava pa zadańni staršaha ŭpaŭnavažanaha kapitana Jelisieieva pavinna była pakazać jamu na vulicy ciotku Vieraniki, kab toj prasačyŭ za joj i aryštavaŭ nibyta za śpiekulacyju, a potym dapytaŭ.
Akramia taho, Ramanava pavinna była naprasicca pajechać razam z Klimovič da jaje śviakruchi, maci Adolfa, u viosku nibyta pa tannyja pradukty. Ale Vieranika admoviła joj. Tady Ramanavaj prapanavali bolš nie pytacca pra muža, a zbližacca pastupova — naprykład, prapanavać źjeździć ź dziećmi ŭ les. A taksama pry vypadku pasprabavać vyśvietlić u dziaciej, dzie ich tata. Na 8 sakavika Ramanavaj parekamiendavali zaprasić siastru Klimovič, Marharytu Šutovič, da siabie ŭ hości, pasiadzieć, vypić…
Kab zarabić, Viera Klimovič zdavała pakoj pryjezdžym. Usie jany stanavilisia abjektami ŭvahi čekistaŭ. U hety čas na kvatery ŭ Klimovič žyli načalnik pradzabieśpiačeńnia łahiera vajennapałonnych z žonkaj — miedsiastroj harnizonnaha špitala Kaciarynaj Śviacienka, jakuju taksama namiecili da viarboŭki.
Miž tym čas išoŭ, a Klimovič nie znachodziŭsia. Nie było tołku ad šmatlikich ahientaŭ, jany tolki fiksavali padazronyja pavodziny samoj Vieraniki i… inšych infarmataraŭ. Bo nichto ź ich nie viedaŭ pra tajemnaje žyćcio inšych: jany tolki zaŭvažali, što niechta zadaje šmat pytańniaŭ, niechta niešta vyniuchvaje, a chtości naohuł kudyści chodzić nočču… Naprykład, ahient Ramanava adznačała ŭ spravazdačach padazronyja pavodziny susieda Kukiela, jaki, najchutčej, i byŭ ahientam Marjanam.
Z 3 lutaha 1950 hoda opierupaŭnavažany MHB staršy lejtenant Micina prapanavała ŭstalavać za Vieranikaj vonkavaje nazirańnie. Sačyli až čatyry supracoŭniki, składajučy amal štochvilinna zvodki. Heta, niahledziačy na vysiłki, taksama było marna.
Žuk, Lira i Siaroŭ
Nie pakidali biez uvahi i maci Klimoviča. U krasaviku 1950 hoda ŭ Śvirskim rajonnym adździaleńni MHB Maładziečanskaj vobłaści BSSR opierupaŭnavažany lejtenant Bahdanaŭ pryniaŭ ahienturnaje daniasieńnie ad ahienta Siarova. Infarmatar ź vioski Kazanaŭščyna Kluščanskaha sielsavieta Śvirskaha rajona viedaŭ Adolfa ź dziacinstva i vioŭ sačeńnie za jaho maci Pietrunelaj Astroŭskaj.
Za maci, aproč Siarova, sačyli jašče ažno piać miascovych ahientaŭ: Žuk, Lira, Piatrovič, Viera i Sałaviej.
Ale tolki apošni mieŭ ź joj blizki kantakt. Sałaviej byŭ ahientam jašče z davajennych časoŭ, i MHB nie praminuła mahčymaści nahadać jamu ab supracoŭnictvie. Tym bolš, što jon žyŭ pa susiedstvie z Astroŭskaj. My možam nazvać hetaha ahienta: Chadorski Kazimir Francavič, 1912 h.n., uradženiec v. Kazanaŭščyna, biełarus, zajmaŭsia sielskaj haspadarkaj.
Dla pierapravierki jaho źviestak i byŭ zavierbavany novy ahient Siaroŭ — jaho adnaviaskoviec Bryś Izydar Francavič, 1900 h.n. Jamu było daručana nibyta dziela pomačy pa haspadarcy sastarełaj adzinokaj maci Klimoviča naviedvać jaje, a ŭ hutarcy vyśvietlić, pry jakim kaściole žyvie syn. Pra toje, što kaścioł, dzie Adolf pracuje arhanistam, znachodzicca niedaloka ad Vilni, daviedałasia Viera ad žychara toj ža vioski Alaksandra Klimoviča. Viery, Siarovu i Sałaŭju było zahadana ŭvajści ź im u kantakt i daviedacca, adkul jamu heta viadoma…
«Heta nie moj tata, a Paŭlika»
Biełaruskija čekisty nie adstavali ad litoŭskich kaleh u kipučaj dziejnaści. Dla pošuku Klimoviča jany vykarystoŭvali ahientaŭ: Siharyna, Hrunienka, Šumava, Piatrova, Staroha… Šukali ludziej, jakim «klijentka» mahła b całkam daviarać. Tak, 3 krasavika 1951 hoda načalnik Lidskaha MHB padpałkoŭnik Chachłoŭ dzialiŭsia ź litoŭskimi tavaryšami svaimi pośpiechami. Jany «adpravili pa maršrucie» ahienta Navickuju — spačatku da maci Adolfa, a potym u Vilniu da žonki. Hetym ahientam była zavierbavanaja žonka Łaŭskaha, Klimovičavaha tavaryša jašče pa vučobie ŭ Prazie, — Nadzieja Ściapanaŭna. Jana pad vyhladam nieabchodnaści naviedać svaju ciotku Hannu Ždanavu, jakaja žyvie ŭ Litvie, pryjechała ŭ Vilniu i pryjšła da Klimovič.
Navickaja śviežym vokam zaŭvažyła šmat cikavych padrabiaznaściaŭ: «… Klimovič Viera sa svajoj siamjoj zajmaje kazionnuju kvateru, jakaja składajecca z dvuch pakojaŭ i kuchni. U pakojach jość ŭžyvanaja mebla: 2 łožki, dźvie kanapy, 2 šafy, adna ź ich pad škłom, u jakim majecca šmat knih, pijanina. Sama Viera i dzieci adzietaja drenna. Siamja składajecca z dvuch dziaciej: Paŭlika — 12 hadoŭ i Justyna — 7 hadoŭ. Dzieci chodziać u škołu. Ź imi razam žyvie jaje siastra — staraja panna, hadoŭ 56, jakaja nie zusim razumnaja, ale dzieści pracuje… Sama Klimovič Viera vyhladaje drenna, chudarlavaja, na tvary šmat marščyn, žančyna nie simpatyčnaja, pracuje niedzie ŭ majsterni kraŭčychaj».
Viera zaparyła harbaty, i žančyny pahavaryli pa dušach. Łaŭskaja pryznałasia, što žyvie ciažka, muž užo šeść hadoŭ siadzić, haspadarku raskułačyli, pracy niama, pryjšłosia pradać kvateru… Haspadynia padzialiłasia, što, kali była jašče maładoj dziaŭčynaj, pamierła jaje maci, i baćka vydaŭ jaje zamuž za Adolfa Klimoviča, choć jana jaho nie lubiła i vychodzić za jaho nie chacieła. Ad ich šlubu naradzilisia dva syny, ale adzin pamior. Padčas vajny Adolf źjechaŭ u Lidu i nie ŭziaŭ jaje z saboj. Tady jana stała žyć z Adamam Višnieŭskim i žyła ź im da 1944 hoda. Ad jaho Viera naradziła syna Justyna. Adama aryštavali niemcy, i jana ničoha nie viedaje pra jaho dalejšy los. Adolf pryjazdžaŭ u hości na 30—40 chvilin padčas vajny, kab ubačycca z synam, ale ź Vieraj nie razmaŭlaŭ. Dzie jon ciapier, jana nie viedaje: moža, syšoŭ na Zachad, moža, zabili.
Ranicaj Łaŭskaja, zastaŭšysia nienadoŭha sam-nasam z małym Justynam, pakazała jamu na fota Adolfa, što stajała na pijanina, i spytała: «Heta fatahrafija tvajho taty?» — «Heta nie moj tata, a Paŭlika», — adkazaŭ Justyn.
Fota z materyjałaŭ spravy. Mahčyma, vykradzienaje kimści z ahientaŭ u žonki Klimoviča.
Byli i inšyja viersii znachodžańnia Klimoviča. Kvatarantka Viery, Łukičova, raskazała ahientu Ramanavaj, jak paskandaliła z haspadyniaj z-za elektraličylnika, jaki prapaŭ z kuchni. «Ja zrablu tak, što jaje adsiul vysielać. Bo ja ŭsio viedaju pra toje, što jaje muž znachodzicca ŭ bandytaŭ i jana da jaho chodzić pa načach, nosić jamu košykami pradukty, a ad jaho joj voziać miaškami, adkul jana ŭsio biare, što tak dobra žyvie?» — kazała Łukičova.
Ale, akramia čutak i plotak, čekistam niekalkich adździełaŭ Litvy i Biełarusi tak i nie ŭdavałasia ničoha atrymać. Usie ich apieracyi, chitraści, podłaści ciaham šaści hadoŭ byli marnymi. Ad 1949 Adolf Klimovič uvachodziŭ u «Śpis niebiaśpiečnych dziaržaŭnych złačyncaŭ, jakija padlahajuć vyšuku i nieadkładnamu aryštu №1». I raptam zdaryŭsia cud.
Padazrony arhanist
17 krasavika 1951 hoda ŭ Daŭhajski rajadździeł MHB ŁSSR, kurataram lejtenantu Suchavu i Maciaržynskamu pryjšło paviedamleńnie ad ahienta Vakanasa:
«Ksiandzom Žylinskaha kaścioła słužyć Sidoras Vitaŭtas, apošni prybyŭ u Žyliny ŭ 1950 hodzie. Sidoras viadzie zamkniony ład žyccia, starajecca jak maha mienš mieć znosiny z nasielnictvam… arhanistam pracuje Klimavičus… Jon u Žyliny prybyŭ paśla niamieckaj akupacyi — ci ŭ kancy 1944, ci ŭ pačatku 1945 hoda. Prybyŭšy ŭ Žyliny, Klimavičus, pracuiučy arhanistam, žyvie za 4 kiłamietry ad kaścioła ŭ majontku Narvidziški Varenskaha rajona ŭ žycharki Bankaŭskienie, apošniaja vysielenaja ŭ 1948 hodzie. Paśla vysialeńnia Klimavičus pierajechaŭ u Žyliny i pražyvaje razam z ksiandzom…».
15 lipienia 1952 hoda čekiscki paśjans narešcie skłaŭsia, i asoba Klimoviča była identyfikavanaja. 23 čysła na jaho zaviedzienaja sprava-farmular № 462 pa «prynaležnaści da ahientury hiermanskaj raźviedki». Byŭ raspracavany čarhovy płan.
Pryciahnuli ahientaŭ Daŭhajskaha rajadździeła MHB Bicie, Arelisa, Patryjotasa i Vakanasa. Viadoma, što Bicie — «u minułym palicejski, u ciapierašni čas nastaŭnik i dobra znajomy z ahientam Arelis, jaki žyŭ u adnym nasielenym punkcie z Klimovičam». Była atrymanaja i sankcyja na aryšt Klimoviča.
U Žyliny vyjechali načalnik adździaleńnia MHB ŁSSR major Ščarbakoŭ i načalnik adździaleńnia MHB BSSR major Łosieŭ. Pa vynikachch raźviedki jany skłali rapart: «…Klimovič charaktaryzujecca jak zamkniony, nasielnictvu viadoma, što jon pa nacyjanalnaści biełarus, maje žonku i dvaich synoŭ, jany pražyvajuć u h. Vilnia. Da 1951 hoda žonka pieryjadyčna pryjazdžała da Klimoviča. Da 1948 hoda jany sustrakalisia ŭ majontku Narvidziški, … dzie Klimovič u toj čas pražyvaŭ, a zatym u domie ksiandza ŭ v. Žyliny. Zarehistravany fakt sustrečy Klimoviča sa svaimi synami. Hetaja sustreča adbyvałasia ŭ domie … Čenkusa ŭ v. Podzi…
Ahienty Bicie i Arelis asabista bačyli žonku Klimoviča, kali jana pryjazdžała da jaho na sustreču…
Pa dadzienych ahienta (Arelisa), jaki źjaŭlajecca zahadčykam paštovaha adździaleńnia, ustanoŭlena, što z momantu pracy Klimoviča arhanistam paštovaj pierapiski pamiž im i jaho suviaziami nie zarehistravana…»
Rozum Klimovičaŭ i tuhadumstva čekistaŭ
Sa śpiecsłužbisckaj charaktarystyki asabistych kantaktaŭ Klimoviča možna mierkavać pra jaho ład žyćcia ŭ Žylinach. U śpis trapili 71-hadovy Iozas Makaravičus, u jakoha Klimovič žyŭ, zajmajučy asobnuju pałovu doma. Makaravičus charaktaryzavaŭsia jak asoba antysavieckich nastrojaŭ. A jaho dačka Anela Stankiavičenie, 27 hadoŭ, była zamužam za ŭdzielnikam «nacyjanalistyčnaj bandy», asudžanym da rasstrełu. Žyvie jana razam z baćkam. Mieŭ Klimovič suviaź sa zvanarom kaścioła, Stanisłavam Chrybtovičam, členam kaścielnaj rady, a taksama kraŭcom Iozasam Ejdukonisam. Adznačajecca, što Ejdukonis — były palicejski pry śmiatonaŭskim režymie, a jaho dačka Jadviha Pacievičenie zajmajecca śpiekulacyjaj, pieryjadyčna vyjazdžaje ŭ Vilniu, dzie sustrakajecca z žonkaj i dziećmi Klimoviča. Zhadvajecca i 60-hadovy pčalar Čenkus ź vioski Podzi, u jakoha Klimovič sustrakaŭsia z žonkaj i dziećmi. Zapisanyja navat padletki, jakim Klimovič davaŭ uroki śpievaŭ u kaściole…
Pieraličanyja i ksiandzy parafii. Danartas Linartas u 1947 byŭ aryštavany «za suviaź z bandaj». Jaho nastupnik Česłavas (Kryvajcis) ad 1950 pracavaŭ načalnikam kancylaryi ŭ biskupa i «znachodzicca ŭ sietcy MHB Lit. SSR», ksiondz Vitaŭtas Sidoras pieraviedzieny ŭ Druskienicki rajon i «prachodzić pa vyšukovaj spravie».
Pryciahvalisia i infarmatary z koła biełaruskaha nacyjanalnaha ruchu. Tak, naprykład, 1 žniŭnia 1952 ahient z aryhinalnym psieŭdanimam Papiarovy paviedamlaŭ kurataru, lejtenantu MHB ŁSSR Vałodzinu: «Z Klimovičam Adolfam znajomy z 1939 hoda. U toj čas Klimovič byŭ redaktaram haziety «Biełaruskaja krynica» i prymykaŭ da kirujučych kołaŭ Biełaruskaj chryściianskaj demakratyi. … Upieršyniu sustreŭsia i paznajomiŭsia na jubilei ŭ ksiandza Stankieviča…».
Adnym z tłumačeńniaŭ, čamu Klimoviču ŭdavałasia tak doŭha chavacca, akramia nadzvyčaj razumnych i aściarožnych pavodzin jaho i jaho žonki, było tuhadumstva miascovych čekistaŭ. Choć jany pa abaviazku słužby pavinny byli źviarnuć uvahu na novaha čałavieka ŭ svaioj «parafii».
Ahient Patryjotas paviedamlaŭ, što kapitan MHB Okunieŭ, daznaŭšysia pra pryjezd novaha arhanista, zrabiŭ vysnovu, što Klimovič kinuŭ žonku ŭ Vilni i ciapier žyvie z dačkoj haspadyni Narvidzišak — Vandaj Bankoŭskaj, hadoŭ 50. Paśla staruju Bankoŭskuju z dačkoj vyviezli ŭ Sibir jak kułakoŭ i byłych pamieščykaŭ.
Jak bačym, ludziej z akružeńnia Klimoviča aryštoŭvali, a jamu da času šancavała.
Kožny z adździełaŭ MHB źbiraŭ infarmacyju na svaim učastku, a kaardynacyi miž adździełami amal nie było. Rabota išła kipučaja, a efiektu mała.
Płan vykradańnia
My padychodzim da adnaho z samych cikavych momantaŭ hetaj historyi — zatrymańnia Adolfa Klimoviča.
Čekisty i tut mudryli: prydumali składanuju schiemu z vykarystańniem ksiandza Onišckaha kaścioła, užo nie prosta jak aśviedamiciela, ale jak saŭdzielnika vykradańnia. Ksiondz pa sumiaščalnictvie byŭ ahientam Patryjotasam.
Jon pa płanie čekistaŭ pavinien byŭ vyklikać Klimoviča z Žylina da siabie, nibyta «dla vyrašeńnia pytańnia ab metazhodnaści praviadzieńnia nabaženstva ŭ adzin i toj ža dzień i ŭ Oniškach, i ŭ Žylinie».
Jak mierkavali čekisty, paśla razmovy Klimovič budzie viartacca dadomu pieššu praź les, dzie jaho i schopiać. Prydumali čekisty i sposab patłumačyć źniknieńnie Klimoviča: prymusić jaho napisać «list ab tym, što jamu nieabchodna terminova na niekatory čas vyjechać … nakiravać praz vyviednika-litoŭca staršyni kaścielnaha kamiteta. Vyviednika ekipiravać u sialanskuju vopratku i pakazać jak znajomaha Klimoviča, žychara Trockaha rajona, jaki vykonvaje jaho prośbu, pieradadzienuju «na chadu».
Pavodle źviestak Vikipiedyi, u 1939—53 hh. probaščam u Oniškach, u kaściole Śviatych apostałaŭ Pilipa i Jakuba, byŭ Nikadymas Švohžlis-Milžynas.
Ksiondz Patryjotas pasłaŭ Klimoviču cydułku z prośbaj pryjści da jaho 14 žniŭnia ranicaj. Ksiandzu pradpisvałasia paśla sychodu Klimoviča «nieadkładna sihnalizavać, kudy, z kim, pa jakoj darozie jon syšoŭ».
U lesie, na darozie, Klimoviča pavinna była čakać zasada. Da viečara jaho płanavałasia pratrymać u lesie, a paśla adpravić u Vilniu, u MHB. Adnak płan pravaliŭsia.
Patryjotas, adsłužyŭšy ranišniuju imšu, siadzieŭ doma, čakaŭ Klimoviča. Ale z Žylina pryjšoŭ paštaljon i pryvioz ad jaho tolki list pa-litoŭsku:
«Darahi ziamlak. Lohka skazać «…Maješ čas, prychodź…», ale, pa-pieršaje, da Onišak nie 3 kiłamietry, pa-druhoje, mnie nie 20 hadoŭ, pa-treciaje, pajści i viarnucca, a za toj čas moža i «Paryž upaści», nie kažučy ŭžo pra toje, što siońnia «biazmetna» ciahacca nie kožnamu biaśpiečna…»
List Klimovič padpisaŭ psieŭdanimam Duda: jon abačliva nikoli nie padpisvaŭ listy svaim imiem.
Čekistam terminova pryjšłosia prydumlać novy płan. Było vyrašana aryštavać Klimoviča ŭ noč na 15 žniŭnia:
«Z sychodam Klimoviča na viačeru da kałhaśnika Makaravičusa da kaścioła nakiroŭvajecca žančyna-raźviedčyca, jakaja pry viartańni Klimoviča dadomu źviartajecca jak pradstaŭnica RVKa z prośbaj pahavaryć ab sadziejničańni va ŭborcy ŭradžaju. Raźviedčyca zaprašaje zajści ŭ pakoj dla razmovy. U kustach kala kaścioła zastajecca zasada. U pakoj śledam za Klimovičam zachodzić apierabotnik, jaki jaho zatrymlivaje. Ździajśniaiecca ahlad kvatery, Klimoviču prapanujecca napisać list, zašyfravaŭšy jaho adłučku, bo, maŭlaŭ, jon paśla sakretnych pieramoŭ u MHB ŁSSR pavinien budzie viarnucca dadomu i vieści raniejšy ład žyćcia. … Paśla hetaha Klimoviča ŭ hadzinu nočy vyvieści palami ŭ les, dzie budzie čakać mašyna, a adtul — u Vilniu».
Ksiandzy-ahienty
I tut treba zrabić nievialikaje adstupleńnie. Jak my bačym, asnoŭnuju rolu ŭ zatrymańni Klimoviča čekisty adviali ksiandzu susiedniaha kaścioła — ahientu Patryjotasu. U svaich spravazdačach jon pakinuŭ cikavyja nazirańni pra žyćcio Adolfa i jaho siamji. Naprykład, toje, što Klimovič «biełaruskuju movu vielmi lubić i pry mahčymaści starajecca na joj havaryć, ci, kažučy na inšaj movie, daje prykazki abo cikavyja vysłoŭi na svajoj biełaruskaj movie», «Klimovič z krynicaj zaŭsiody staraŭsia havaryć pabiełarusku, choć krynica słaba vałodaje biełaruskaj movaj. Krynica razumieje, što Klimoviču, jak śviadomamu biełarusu, zadavalnieńnie, kali havorać pa-biełarusku» ci što «Klimovič lubiŭ havaryć pra ks. Adama Stankieviča i vykazvaŭsia, što apošni kali-niebudź budzie biskupam ci arcybiskupam svabodnaj nacyjanalnaj Biełarusi. Sam pra siabie Klimovič taksama vykazvaŭsia, što jon u budučyni stanie znakamitym biełaruskim dziejačam…».
Adnak padazrony Klimovič «ni razu, ni słovam nie zhadaŭ krynicy ab svajoj asobie i pra svajo minułaje». Ksiondz nie hrebavaŭ nijakaj infarmacyjaj, u tym liku i atrymanaj na spoviedzi: «…Babulka haspadarki Narvidziški Jadviha Bankoŭskaja časam skardziłasia na spoviedzi krynicy, što da Klimoviča pryjazdžaje žonka, što jany razam śpiać i takim čynam hańbiać dom Bankoŭskaj, u jakim daŭno niama cialesnych hrachoŭ. Jana skardziłasia na arhanista i jaho žonku, što jany razmaŭlajuć tajemna, šepčucca tolki na biełaruskaj movie».
A voś z ksiandzom Žylinskaha kaścioła ŭ Adolfa skłalisia pryjaznyja adnosiny, što adznačaŭ i infarmatar: «Kryvajcis i Klimovič vielmi siabravali, i mahčyma, što Kryvajcis viedaje ŭsie tajamnicy Klimoviča…». Viadoma, ahient Patryjotas nie viedaŭ, što blizki siabar Adolfa byŭ nie kim inšym, jak … ahientam Hiedyminasam
«Śpiavaŭ biełaruskija pieśni i chvalavaŭsia»
Z čekisckaj daviedki viadoma, što «Kryvajcis Česłavas Branisłavavič, 1921 h. n., litoviec, biełaruskaha pachodžańnia, da 1940 hoda byŭ udzielnikam antysavieckaj arhanizacyi Atejcinikaŭ [«Atejcininki» — litoŭskaja katalickaja maładziožnaja arhanizacyja], u 1948 h. byŭ pamahatym bandy «Dedukas», ciapier źjaŭlajecca ___________, materyjałaŭ ab dziejnaści Klimoviča nie davaŭ».
Na miescy pročyrku pry nieabchodnaści ŭpisvałasia słova «infarmatar». Z pakazańniaŭ Kryvajcisa my možam daviedacca, jak adbyłasia jaho viarboŭka.
«20 śniežnia 1946 hoda … prybyŭ probaščam u v. Žyliny. Tam znajšoŭ haspadyniu svajho papiarednika ksiandza Linartasa. Raspytaŭ pra kaścielnych maich słuh, jana raspaviała, što dziaka niama, a arhanist žyvie za 3,5 km ad kaścioła ŭ majontku…
Bankaŭskienie dumała, što jon palak, ale paźniej vyśvietliłasia, što jon biełarus, tamu jana pačała jaho nienavidzieć i pačalisia intryhi.
Žonka jaho pryjazdžała prykładna kožny miesiac, jon jaje tajemna sustrakaŭ i pravodziŭ na stancyju… Žonka Klimavičusa pražyvaje ŭ h. Vilni… Małodšy syn nosić proźvišča, zdajecca, Višniaŭskas. Heta zroblena, kab paćvierdzić čutki, što nibyta jany raźviedzienyja…
Pracujučy arhanistam, Klimavičus źbiraŭ niamała praduktaŭ naturaju, akramia hetaha, atrymlivaŭ niamała i hrošaj. Usio heta jon pry sustrečach pieradavaŭ žoncy, a časam u pieradačach pasiaredničaŭ Tarajła Stasis, 1921 h.n. Jon advoziŭ hetyja pradukty va ŭmoŭlenaje miesca, a jana adtul ich zabirała. Takim čynam jon utrymlivaŭ siamju. Klimavičus vielmi sumavaŭ pa dzieciach, bo mienšy syn zastaŭsia pry jaho ŭciokach va ŭzroście mienš za hod. Klimavičus prasiŭ žonku pryvieźci na stancyju pakazać syna, ale jana nie zhadžałasia — bajałasia.
Klimavičus nienavidzieŭ palakaŭ, byŭ prychilny da litoŭcaŭ, ale spračaŭsia časam z nahody Vilni, bo hety horad jon ličyŭ biełaruskim. U sprečkach jon kazaŭ, što pavinna być stvorana Biełaruska-Litoŭskaja fiederacyja sa stalicaj Vilniaj i stalicami Litvy — Kaŭnas, Biełarusi — Minsk.
…Pavodziŭ siabie Klimavičus spakojna, vielmi cikaviŭsia mižnarodnym stanoviščam, słuchaŭ pieradačy z-za miažy na polskaj, ruskaj i niamieckaj movach.
Pastupova daviedaŭsia, što jon, arhanist, źjaŭlajecca Klimavičusam Adolfasam, synam Justasa… Siaredniuju adukacyju atrymaŭ u Vilni, a vyšejšuju — u Prazie. Pa śpiecyjalnaści jon ahranom-inžynier. Klimavičus — haračy, pierakanany nacyjanalist, śpiavaŭ niejkija biełaruskija pieśni i chvalavaŭsia. Jaho maraj źjaŭlałasia žadańnie zaniać adkaznuju pasadu i adnavić nacyjanalistyčnuju buržuaznuju Biełaruś. Na zaŭvahu ab tym, što biełarusy niekulturnyja, złosna adkazvaŭ, što im nie było mahčymaści praśviacicca. Cytavaŭ paemy «Biełaruskaja dudka», «Smyk biełaruski». Klimavičus śćviardžaŭ, što sučasnaja ruskaja piśmiennaść vynajdzienaja biełarusam, a ruskija, maŭlaŭ, jaje prysvoili…
U pieryjad niamieckaj akupacyi Klimavičus znachodziŭsia ŭ horadzie Lida, pracavaŭ šefam Biełaruskaha kamiteta. Tam jon arhanizoŭvaŭ škoły, kursy dla darosłych i adnačasova vykładaŭ u zasnavanaj u Vilni biełaruskaj nastaŭnickaj sieminaryi…»
Kali Kryvajcisa chacieli pieravieści ŭ inšy prychod, Klimovič admoviŭsia ź im jechać, bo na kirmašy ŭ susiedniaj vioscy jaho paznaŭ adzin palak, jakoha jon, žyvučy ŭ Lidzie, źniaŭ z pasady načalnika pavieta.
Apisvaje Hiedyminas i adnosiny Klimoviča z ksiandzom Uładzisłavam Čarniaŭskim, jaki paźniej słužyŭ u Višnievie, pierakładaŭ Śviatoje Piśmo pa-biełarusku i stajaŭ la vytokaŭ adradžeńnia biełaruskamoŭnaj katalickaj słužby.
«Z nastajacielem Varenskaha kaścioła Čarniaŭskim jon byŭ znajomy, ale sustrakacca ź im nie chacieŭ, bo ličyŭ niesurjoznym i bałbatunom.
Čarniaŭski taksama nacyjanalist-biełarus i vielmi choča pajechać na rabotu ksiandzom u Biełaruś… Niadaŭna, prykładna 2 tydni tamu, da krynicy (h.zn. da jaho, Kryvajcisa) usia ŭ ślazach pryjšła žonka Klimavičusa i skardziłasia na Čarniaŭskaha, kažučy: «Kali majho muža aryštujuć, to budu viedać, što praz Čarniaŭskaha. Chaču jechać da jaho i jaho papiaredzić. Mahčyma, Vy jaho papiaredźcie?»…
Nikoha nie vydavać
Śpiecsłužby zrabili vysnovu, što ahient Hiedyminas… čatyry hady chavaŭ Klimoviča ŭ siabie ŭ parafii. Bolš za toje, paśla viarboŭki Kryvajcis pryznaŭsia pra heta Klimoviču, a toj jamu raiŭ «vykručvacca, nikoha nie vydavać», nie davać materyjałaŭ, jakija mahli b pasłužyć padstavaj da aryštu kaho-niebudź.
Ksiondz Česłavas Kryvajcis pryznaŭsia Klimoviču, što zavierbavany. Klimovič raiŭ jamu «vykručvacca i nikoha nie vydavać».
Praz heta Kryvajcis mieŭ prablemy. Jaho tłumačeńnie, dadzienaje 20 žniŭnia 1952, dazvalaje zrazumieć situacyju, jakaja skłałasia vakoł kaścioła ŭ Litoŭskaj SSR:
«U krasaviku 1950 mianie vyklikali ŭ Trakajski vykankam, ale ja nie pryjšoŭ u pryznačany čas, bo nabližaŭsia Vialikdzień. Pry paŭtornym vykliku vymušany byŭ źjavicca. …U MHB na moj adras było zroblena niekalki paprokaŭ, z-za čaho ja vielmi raschvalavaŭsia. Zatym było prapanavana supracoŭničać, i ja pahadziŭsia. …Praz svaju niespraktykavanaść pa viartańni dadomu pra heta raspavioŭ arhanistu Klimoviču…
Kali ja pajechaŭ da ksiandza Švohžlisa ŭ Oniški, jon mianie staŭ raspytvać, u suviazi z čym mianie vyklikali ŭ Troki. Ja jamu skazaŭ, što byŭ vyklikany ŭ MHB, ale budu paźbiahać sustreč ź imi, jon, vidać, zrazumieŭ i bolš mianie nie raspytvaŭ.
Nieŭzabavie da mianie pryjechaŭ ksiondz Žyžlaŭskas, ja i jamu raspavioŭ padobna, jak i Klimoviču…
U suviazi z tym, što ja raspavioŭ pra svajo supracoŭnictva z orhanami MHB Klimoviču, ja bajaŭsia, kab heta nie stała zdabytkam orhanaŭ MHB, i pra jaho ŭ orhany MHB ničoha nie paviedamlaŭ. Ja dumaju, što hetyja asoby ab maim supracoŭnictvie z orhanami nikomu nie raskazali.
Mnie asabista pra svajo supracoŭnictva z orhanami MHB raspavioŭ Hružaŭskas Antanas, ciapier słužyć pamočnikam u Šymonisie. Ksiondz Šukis kazaŭ, što zhody supracoŭničać z orhanami nie daŭ, choć jamu vielmi pahražali. Žyžlaŭskas kazaŭ, kali jaho vyklikali ŭ Vilniu, što ź im tak budzie, jak sa mnoj…».
U adnym z daniasieńniaŭ čekisty pakazali, što «ksiondz Žyžlaŭskas źjaŭlajecca ahientam 5 adździeła MHB Vilenskaj vobłaści».
«Chutka vierniecca»
Śledčyja pradprymali tak šmat pierastrachovačnych krokaŭ, bo spadziavalisia raskryć jašče i stvoranuju Klimovičam «ahienturnuju sietku». A raptam chto pryjdzie da jaho z Zachadu?
Jak raźvivalisia padziei dalej, my viedajem sa spravazdačy taho ž ahienta Patryjotasa.
Uviečary 14 žniŭnia zvanar Žylinskaha kaścioła pryjšoŭ u kaścioł zvanić i pabačyŭ, što chram zamknuty, na parozie kluč i list Klimoviča da staršyni kaścielnaha kamiteta Niavierasa. Klimovič pisaŭ, što syšoŭ pa siamiejnych spravach, vybačaŭsia i abiacaŭ praź niekalki dzion viarnucca. Niavieras pasłaŭ rovaram svajho syna z hetym listom da ksiandza dekana Stasisa Smalinskasa, pytaiučysia, što rabić z kaściołam u Žylinie.
Smalinskas pajšoŭ pa paradu da kalehi — Patryjotasa… Advioŭ jaho ŭbok, pakazaŭ piśmo, spytaŭsia, što mahło zdarycca. Klimovič, mabyć, zasumavaŭ pa žoncy i pajechaŭ da jaje pabačycca — supakoiŭ jaho ahient. Smalinskas pavieryŭ.
Ale čutki pra aryšt usio adno pajšli. Praź niekalki dzion da Patryjotasa pryjšoŭ zakrystyjan Žylinskaha kaścioła, 14-hadovy Jozas Kasparavičus, i skazaŭ: «Našaha arhanista aryštavali». Ahient pierakanaŭ i chłopčyka, što Klimovič pajšoŭ da žonki i chutka vierniecca.
Tym časam 16 žniŭnia 1952 hoda Adolf Klimovič byŭ dastaŭleny ŭ Vilniu dla pieršaha dopytu. Jaho pravodzili namieśnik ministra dziaržbiaśpieki Litoŭskaj SSR pałkoŭnik Martavičus i načalnik 3 adździaleńnia 2 adździeła MHB ŁSSR major Ščarbakoŭ.
Pieršym dopytam Klimoviča ŭ MHB LitSSR kiravaŭ pałkoŭnik Leanardas Martavičus.
Paśla śledstva Adolf Klimovič byŭ asudžany da najvyšejšaj miery pakarańnia. Choć, viadoma, nijakich suviaziaŭ z «hiermanskaj raźviedkaj» vyjaŭlena nie było. I Klimoviča rasstralali b, ale praź piać dzion paśla vyniasieńnia prysudu pamior Stalin. Rasstreł zamianili na 25 hadoŭ łahieraŭ. Klimoviča ŭratavała toje, što jon tak doŭha chavaŭsia.
Reabilitavany: «niama składu złačynstva»
Adbyvać pakarańnie jon trapiŭ u Intu, Komi ASSR, ale adsiadzieŭ tolki čatyry hady. U 1956-m jaho spravu pierahledzieła śpieckamisija Viarchoŭnaha Savieta SSSR. I nie znajšła składu złačynstva.
Adrazu viarnucca ŭ Vilniu paśla vyzvaleńnia Klimoviču nie dazvolili, da 1960-ha jon žyŭ u Barysavie. Potym usio ž pierajechaŭ u Vilniu, dzie ŭźjadnałasia narešcie siamja Klimovičaŭ. Da śmierci ŭ 1970-m Adolf Klimovič pracavaŭ arhanistam u kaściole na Źviaryncy. Pachavali jaho ŭ Kluščanach, pobač z baćkami. Pierad śmierciu jon paśpieŭ zrabić jašče adzin vialiki ŭniosak u spravu biełaruskaj kultury: skłaŭ bijahrafičny słoŭnik nacyjanalnych kulturnych i palityčnych dziejačaŭ.
«Naša Niva» — krynica jakasnaj infarmacyi i bastyjon biełaruščyny
PADTRYMAĆ «NN»
Ci viadoma što pra jaho synoŭ?