Biełaruskaja mova ŭ Biełarusi nie zaŭsiody była ŭ zahonie. Apošni raz ščasnym dla jaje časam była pieršaja pałova 1990-ch. «Naša Niva» zhadvaje, jak prachodziŭ hety praces.
10 hadoŭ na biełarusizacyju
Start biełarusizacyi dali jašče pry kamunistach, za paŭtara hoda da padzieńnia SSSR, kali 26 studzienia 1990 hoda byŭ pryniaty zakon «Ab movach u Respublicy Biełaruś». Zhodna ź im, biełaruskaja mova abviaščałasia adzinaj dziaržaŭnaj, a ruskaja atrymała status movy mižnacyjanalnych znosin narodaŭ SSSR i zastavałasia abaviazkovaj dla vyvučeńnia.
Dla pastupovaha ŭviadzieńnia pałažeńniaŭ zakona va ŭsie śfiery žyćcia zaćviardžałasia dziaržaŭnaja prahrama raźvićcia biełaruskaj movy terminam na 10 hadoŭ.
Bolšaść tahačasnych deputataŭ byli prostymi ludźmi ź viosak
Moŭny zakon Biełaruskaj SSR padtrymali 332 deputaty, tolki 27 prahałasavali «suprać» i jašče 9 «ustrymalisia». Takija vyniki atrymalisia navat pry tym, što bolšaść deputataŭ Viarchoŭnaha Savieta BSSR 11-ha sklikańnia składali kamunisty.
Taki vysoki ŭzrovień padtrymki z boku namienkłatury adzin z byłych deputataŭ patłumačyŭ tym, što bolšaść tahačasnych deputataŭ byli prostymi ludźmi, jakija vučylisia ŭ biełaruskich škołach i nie pa svajoj voli byli vymušanyja pierachodzić na ruskuju.
«Aproč nacyjanalna aryjentavanych piśmieńnikaŭ i dziejačaŭ kultury, siarod deputataŭ było šmat prostych kałhaśnikaŭ i rabočych. Mnohija ź ich na sabie adčuli ździeki i pryhniot za biełaruskuju movu, naprykład, u vojsku. Im daviałosia pierachodzić ź biełaruskaj na ruskuju padčas słužby ŭ armii, pry navučańni ŭ VNU i h.d. I tut źjaviłasia mahčymaść viarnuć svaju movu. U ich pračnułasia žadańnie «ludźmi zvacca», tamu i atrymałasia, što ŭ hetaha zakona była takaja vielizarnaja padtrymka», — raskazvaje «Našaj Nivie» były deputat VS.
Siarod prychilnikaŭ biełarusizacyi byli i ruskamoŭnyja deputaty, dla jakich biełaruskaja mova nie źjaŭlałasia rodnaj.
Naprykład, deputat Viarchoŭnaha savieta BSSR Raścisłaŭ Jankoŭski pra Zakon ab movie kazaŭ nastupnaje: «Zakon humanny pa svajoj sutnaści, jon demakratyčny, było b dzika nie zrazumieć hetaha. Nacyja, jakaje nie maje svajoj dziaržaŭnaj movy — heta, prabačcie mnie, svojeasablivaja amaralnaść. Tamu ja, pradstaŭnik ruskamoŭnaha nasielnictva našaj respubliki, akcior Ruskaha teatra, razumieju realnaść i nieabchodnaść zakona ab dziaržaŭnaj biełaruskaj movie».
Bolšaść deputataŭ imknulisia vykarystoŭvać biełaruskuju movu
Pra paśpiachovuju biełarusizacyju samoha Viarchoŭnaha Savieta raskazvaje Anatol Labiedźka.
«Kali na pačatku pracy na biełaruskaj movie ŭ parłamiencie vystupali litaralna ź dziesiatak parłamientaryjaŭ, to bližej da zaviaršeńnia kadencyi bolšaść deputataŭ imknulisia vykarystoŭvać biełaruskuju movu. Asabliva tyja, što pracavaŭ na prafiesijnaj asnovie», — uzhadvaje palityk.
Na dumku Labiedźki, parłamient takim čynam zadavaŭ aptymistyčny trend.
«U tyja časy parłamient u peŭnaj stupieni vyznačaŭ dziaržaŭnuju palityku. Pasiedžańni Viarchoŭnaha Savieta prachodzili ŭ adkrytym režymie, išła žyvaja tranślacyja pa TB».
Palityk tłumačyć hety trend tym, što tady ŭ nas byŭ sapraŭdny parłamient, jaki mieŭ znosiny z kalehami ź inšych krain, dzie deputaty taksama vystupali na nacyjanalnaj movie.
«Kali my pryjazdžali ŭ litoŭski Sojm, to my bačyli, što ich deputaty vystupajuć na litoŭskaj movie, u Polščy deputaty razmaŭlali na polskaj», — raskazvaje Labiedźka.
Zhodna z uspaminami śviedkaŭ tych padziej, biełarusizacyja, jakuju jašče nazyvali «adradžeńniem», vitałasia i bolšaściu biełaruskaha hramadstva.
Inšy deputat, ź jakim hutaryła «Naša Niva», uspaminaje, što na pačatku 90-ch adradžeńnie mieła padtrymku siarod nasielnictva.
«Hetyja pracesy pačalisia z prychodam da ŭłady Michaiła Harbačova i palityki «pierabudovy». Hety byŭ ahulnasajuzny trend, jaki mieŭ padtrymku Maskvy. U našym rehijonie bolš za ŭsio za raźvićcio nacyjanalnyj movy vystupali bałtyjskija respubliki, a Biełaruś i Ukraina ŭ hetym pytańni adstavali. Ale tym nie mienš, na pačatku 90-ch i my pryjšli da hetaha», — zhadvaje jon.
Tysiačy listoŭ u padtrymku adzinaj dziaržaŭnaj movy
Pra vialikuju padtrymku z boku hramadstva kazała i historyk Alena Markava, jakaja daśledavała pieryjad biełarusizacyi pieršaj pałovy 90-ch.
«Vajskoŭcy, studentki, chatnija haspadyni pisali listy i słali telehramy z abhruntavańniem, čamu nam patrebnaja biełaruskaja mova jak adzinaja dziaržaŭnaja. Heta było vielmi intensiŭnaje pryniaćcie biełaruskaj movy.
Mnie była niečakanaja masavaja padtrymka ludziej, jakija pisali pa-rusku. Jany viedali, što treba budzie vučycca, ale ŭsio roŭna masava padtrymlivali hetyja nacyjanalnyja inicyjatyvy.
Heta niapraŭda, kali kažuć, što ludzi nie chacieli biełaruskaj movy i mała chto jaje padtrymlivaŭ. Prosta ludzi nie adkryvali hetyja spravy, nie byli ŭ archivach. Realnaść 1990-ch — hety inšaja realnaść, čym taja, jakoj nas sprabujuć «nakarmić» ciapier», — zapeŭnivaje daśledčyca.
Pra vielizarnuju kolkaść listoŭ u padtrymku idei adzinaj dziaržaŭnaj movy kaža i tahačasny deputat.
«U padtrymku biełaruskaj movy pryjšło ci to 14, ci to 15 tysiač listoŭ, bolšaść ź ich prychodziła ŭ Tavarystva biełaruskaj movy. Ja sam bačyŭ hetyja listy, jak Nił Hilevič ich ahučvaŭ. Paźniej TBM vypuściła brašuru, dzie Hilevič zrabiŭ padborku samych cikavych listoŭ. Zaŭvažna, što pisali hetyja listy pradstaŭniki ŭsich słajoŭ nasielnictva.
Pra nieabchodnaść zachavać i padtrymać biełaruskuju movu vykazvalisia vieterany, rabočyja, miedyki, vajskoŭcy, milicyjanty, zaciatyja kamunisty. Šmat listoŭ prychodziła ad dziaciej. Usie hetyja tysiačy listoŭ syhrali vielmi važnuju rolu ŭ prymańni zakona», — ličyć były deputat.
Taksama surazmoŭca źviartaje ŭvahu na toj fakt, što kala pałovy listoŭ u padtrymku biełaruskaj movy byli napisanyja pa-rusku.
«Niekatoryja tak i pisali, što movu ŭ nas adabrali, chaj choć dzieci zmohuć na joj razmaŭlać», — zhadvaje deputat.
Premii za vykładańnie na biełaruskaj
Najbolšaha pośpiechu biełarusizacyja ŭ tyja hady dasiahnuła ŭ takich halinach, jak kultura, adukacyja i ŚMI. Tak, naprykład, užo praź niekalki hod paśla pryniacca zakona, u 1993 i 1994 hadach, kala 70% pieršakłaśnikaŭ pačali navučańnie ŭ škole na biełaruskaj movie. Dla paraŭnańnia: u minułym hodzie na rodnaj movie navučałasia tolki 10% školnikaŭ.
Pieravod adukacyi na biełaruskuju movu adbyvaŭsia nie tolki šlacham administracyjnych miechanizmaŭ, ale i zaachvočvańniami ŭ vyhladzie dadatkovych vypłat. Naprykład, vykładčykam u VNU, jakija vykładali pradmiety na biełaruskaj, dapłačvali ad 10 da 20% da zarpłaty.
«Kamisiju Viarchoŭnaha Savieta pa adukacyi ŭznačalvali takija pavažanyja ludzi, jak Nił Hilevič, Aleh Trusaŭ, Lavon Barščeŭski. Aŭtarytet hetych ludziej upłyvaŭ na Ministerstva adukacyi», — uspaminaje Anatol Labiedźka.
Hramadstva staviłasia da movy spakojna
«Naša škoła, jak i bolšaść inšych, stała pastupova pierachodzić na biełaruskuju movu», — uzhadvaje «Našaj Nivie» pačatak biełarusizacyi byłaja nastaŭnica.
«Siarod baćkoŭ byli tyja, chto vitaŭ biełarusizacyju. Ale byli i takija, adzinki praŭda, chto skardziŭsia, što chočuć, kab dzieci vučylisia pa-rusku. Siarod nastaŭnikaŭ taksama nie było adzinaha mierkavańnia, dobra heta ci nie, ale nichto asabliva nie skardziŭsia. Skazali, što zaraz budziem vykładać na biełaruskaj, i ŭsie pajšli pracavać».
«Biełaruski» pieryjad u škole surazmoŭcy doŭžyŭsia roŭna čatyry hady.
«Chto vykładaŭ dakładnyja navuki i drenna viedaŭ movu, za hod-dva padciahnuli viedy, i ŭžo nie mieli nijakich prablem. Praz hod i ź dzietkami prablem nie było, bo małyja chutka pieraklučajucca na inšuju movu, navat kali ŭ chacie jany razmaŭlajuć na ruskaj».
Važnym krokam, jaki zamacavaŭ status biełaruskaj movy jak adzinaj dziaržaŭnaj, stała pryniaćcie Kanstytucyi Respubliki Biełaruś 1994 hoda. Ale ŭ tym ža 1994-m adbyłasia inšaja padzieja, jakaja mieła lusterkavyja vyniki. Praź niekalki miesiacaŭ paśla nabyćcia mocy Kanstytucyi adbylisia pieršyja prezidenckija vybary, pieramohu na jakich atrymaŭ kandydat Alaksandr Łukašenka.
Pieršy refierendum i pačatak rusifikacyi
«Łukašenka nie tolki nikoli nie padtrymlivaŭ biełaruskuju movu, ale i nieadnarazova prynižaŭ jaje, kazaŭ, što heta mova biednaja, što narmalna vykazvać dumki možna tolki na ruskaj abo anhlijskaj. Tamu pa fakcie pracesy rusifikacyi byli zapuščanyja Łukašenkam jašče da referendumu 1995 hoda.
Reč u tym, što biełarusy histaryčna pryzvyčailisia razmaŭlać na movie načalnika. Tak było i pry palakach, i pry ruskich. Stanisłaŭ Šuškievič, Miečysłaŭ Hryb vystupali ŭ parłamiencie pa-biełarusku, ź ich brali prykład i inšyja palityki. Potym da ŭłady pryjšoŭ ruskamoŭny Łukašenka, i kolkaść biełaruskaj movy pačała mienšać. Łukašenka adrazu pačaŭ zmahacca nie tolki z movaj, ale i ź biełaruskaaryjentavanymi ministrami i deputatami», — kaža adzin z byłych deputataŭ VS.
Pa jaho nazirańniach, u siaredzinie 90-ch u hramadstvie nie adčuvałasia moŭnaj napružanaści. Pytańnie nadańnia ruskaj movie statusu dziaržaŭnaj nie łunała ŭ pavietry.
«Niekalki pikietaŭ u padtrymku ruskaj movy arhanizoŭvaŭ «Słavianski sajuz», jaki navat nie zdoleŭ sabrać 1000 prychilnikaŭ, nieabchodnych dla stvareńnia partyi. Heta adzin z prykładaŭ taho, što padtrymka ruskamircaŭ u Biełarusi mieła marhinalny charaktar.
Tamu refierendum 1995 hoda, inicyjanavany Łukašenkam, chutčej adlustroŭvaŭ namiery jaho samoha, a nie biełaruskaha naroda.
Hałasavali za dvuchmoŭje, a atrymali tatalnuju rusifikacyju
Kažučy pra vyniki refierendumu, deputat źviartaje uvahu na padtasoŭki. Pavodle aficyjnych źviestak, za dźvie dziaržaŭnyja movy, pra jakija lubiać kazać prychilniki Łukašenki, prahałasavali 53,9% ad ahulnaj kolkaści vybarščykaŭ.
«Užo tady byli peŭnyja padtasoŭki na karyść Łukašenki, — ličyć jon. — A taksama treba razumieć, što bolšaść z tych, chto hałasavaŭ «za», hałasavali za dvuchmoŭje, jakoje nam abiacali, a nie za toje, što ŭ vyniku atrymałasia».
Biełarusam u prykład stavili Kanadu, Niderłandy, Bielhiju, dzie taksama isnuje niekalki dziaržaŭnych moŭ. Ale zamiest raŭnapraŭja moŭ my atrymali tatalnuju rusifikacyju.
«Nie ŭsie tady razumieli, što nadańnie ruskaj movy statusu dziaržaŭnaj pryviadzie da zaniapadu biełaruskaj. A mnohija z tych, chto heta zrazumieŭ, vyrašyli bajkatavać refierendum, tamu my i atrymali nievysokuju jaŭku», — kaža były deputat.
Raspaviadajučy pra biełarusizacyju ŭ pieršaj pałovie 90-ch, Labiedźka adznačaje, što hety praces nie mieŭ nijakich chutkich i radykalnych dziejańniaŭ, praz što biełarusizacyja vitałasia bolšaściu biełarusaŭ.
«Ideałahičnaja viertykal kamunistyčnaj partyi i tych, chto zastaŭsia kali kamunisty pačali sychodzić z palityčnaj sceny, imknulisia stvaryć takoje ŭražańnie, što kali demakraty pryjduć da ŭłady, to zładziać hvałt movaj. Ale na prykładzie toj ža kamisii pa adukacyi, my bačym, što ŭ nas adbyvałasia vielmi pastupova i arhaničnaja biełarusizacyja. Hety byŭ chutčej marafon, čym zabieh».
Jak i inšyja śpikiery, Anatol Labiedźka adznačaje, što ŭ 1995 hodzie, kali ŭ Biełarusi adbyŭsia pieršy refierendum, moŭnaje pytańnie nie vitała ŭ pavietry ŭ biełaruskim hramadstvie.
«U nas nie było taho, kab u VS skazali, što ad zaŭtra ŭsie pavinny razmaŭlać pa-biełarusku. Mahčyma taki padychod sapraŭdy vyklikaŭ by peŭnaje niezadavoleńnie. U nas heta byŭ praciahły praces, biełarusizacyja była pavolnaja. Nijakaja napružanaści pa moŭnym pytańni ŭ Biełarusi nie było, hetaje pytańnie ŭvohule na stajała na paviestcy dnia. Kali b u toj čas biełarusaŭ spytali, jakija pytańni ich turbujuć u pieršuju čarhu, to ŭ top zapytaŭ dakładna nie koli nie ŭvajšło by pytańnia nadavańnia ruskaj movy statusa dziaržaŭnaj. Ludziej u toj čas u pieršuju čarhu turbavali pytańni ekanamičnaha i sacyjalnaha źmiestu», — upeŭnieny palityk.
Źmieny ŭ zakon i skasavańnie padtrymki
Śviedki tych padziej kažuć, što paśla refierendumu praces rusifikacyi adbyvaŭsia navat chutčejšymi tempami, čym raspačataja piaćciu hadami raniej biełarusizacyja.
Škoły i dziciačyja sadki pačali masava pierachodzić na ruskuju movu navučańnia. Pryčym pad rusifikacyju trapili nie tolki tyja vučni, chto tolki išoŭ u pieršy kłas, ale i vialikaja kolkaść tych, chto pravučyŭsia na biełaruskaj nie adzin hod. Spyniłasia padtrymka biełaruskamoŭnych vykładčykaŭ u VNU. Spravavodstva pieravodziłasia na ruskuju.
Nastaŭnica, ź jakoj parazmaŭlała «Naša Niva», śćviardžaje, što jak i ŭ vypadku ź pierachodam na biełaruskuju, nichto nie pytaŭsia u baćkoŭ i supracoŭnikaŭ, na jakoj movie jany chočuć praciahvać navučalny praces.
«Za čatyry hady my ŭžo pryzvyčailisia vykładać, rabić płany i zapaŭniać usie dakumienty na biełaruskaj, i tut znoŭ źmiena movy. Niekatoryja kalehi byli radyja, što znoŭ mohuć pracavać na ruskaj movie, a inšyja ličyli, što heta drenna, bo navučańnie ŭ Biełarusi musić być na biełaruskaj.
Nastaŭnica ŭzhadvaje, što ciažej za ŭsio pierachadzić na ruskuju było tym dzietkam, jakija ŭžo paśpieli ź pieršaha pa čaćviorty kłas advučycca na biełaruskaj.
«Takim škalaram było ciažka raptoŭna pierachodzić na ruskuju, bo jany viedali ŭsio terminy na movie, im užo było praściej praciahvać navučańnie pa-biełarusku, ale takoj mahčymaści ŭžo nie było. Baćki ža rusifikacyju škoły, jak i biełarusifikacyju usprymali pa-roznamu. Niechta radvaŭsia, što narešcie dzicia budzie vučycca na ruskaj, a inšyja naadvarot aburalisia tym, što škołu rusifikavali. Ale kali kazać ahułam, to ŭ tyja časy moŭnaje pytańnie bolšuju častku hramadstva naŭohuł nie turbavała. U nas nie nazirałasia niejka napružanaści, nakont taho, kolki dziaržaŭnych moŭ musić być u Biełarusi, bolšaść ludziej pra heta nie dumali, a prosta pracavali i kłapacilisia pra toje, jak zarabić na žyćcio».
Uletku 1998 hoda u zakon «Ab movach u Respublicy Biełaruś» byli ŭniesienyja źmieny i dapaŭnieńni. U adpaviednaści ź imi była vyklučanaja ŭźniosłaja preambuła i ŭstanoŭleny ŭ jakaści dziaržaŭnych movaŭ biełaruskaja i ruskaja movy. Z pryniaćciem novaj redakcyi zakona ab movach ad 13 lipienia 1998 hoda było spyniena pryjarytetnaje raźvićcio biełaruskaj movy, jak i admieniena dziaržaŭnaja prahrama jaje raźvićcia.
Z tych časoŭ situacyja z užyvańniem biełaruskaj movy ŭ adukacyi, narmatvorčaści, miedyja i hramadskim žyćci z kožnym hodam horšała. Kali ŭ 1999 hodzie biełaruskuju movu nazyvali rodnaj 85,6% biełarusaŭ, to pavodle źviestak apošniaha pierapisu 2019 hoda — 61,2% nasielnictva.
«Naša Niva» — krynica jakasnaj infarmacyi i bastyjon biełaruščyny
PADTRYMAĆ «NN»Čytajcie taksama:
Biełaruskija 90-ja. Rok adusiul, biełaruskaja mova, bčb na BT — jakim byŭ šoŭbiz i tahačasnyja miedyja?
«Heta byŭ čas mahčymaściaŭ». Jak raźvivaŭsia biełaruski biznes u 90-ja
