Ян Матэйка. Стэфан Баторы пад Псковам. Фота: Wikimedia Commons
Як вядома, Лівонская (або Інфлянцкая) вайна вялася за атрыманне кантролю над тэрыторыяй былых Інфлянт. У ёй бралі ўдзел Маскоўская дзяржава, ВКЛ (з 1569 года — у складзе федэратыўнай Рэчы Паспалітай), Данія і Швецыя.
Важнай мэтай праціўнікаў (у першую чаргу Масквы і ВКЛ) было ўтрыманне кантролю над басейнам Заходняй Дзвіны (Даўгавы) і самой ракой, якая была галоўнай воднай артэрыяй у рэгіёне. Таму пасля некалькіх гадоў барацьбы Маскоўская дзяржава напала на Вялікае Княства Літоўскае, спрабуючы кантраляваць цэнтральны басейн Заходняй Дзвіны і такім чынам умацаваць свае пазіцыі ў Лівоніі.
Паход на Полацк зімой 1562/1563 гадоў стаў адным з найбуйнейшых паходаў маскоўскага войска ў XVI стагоддзі. З баёў за вяртанне Полацку ў 1579 годзе кароль Стэфан Баторы пачаў змаганне за вяртанне Лівоніі Рэчы Паспалітай.
Ход баявых дзеянняў на гэтых тэрыторыях добра вывучаны даследчыкамі, але аналіз ваеннай лагістыкі дазваляе, як сцвярджае аўтар, па-новаму зірнуць на ход асобных ваенных кампаній і агульную логіку дзеянняў супернікаў. У гэтым плане важнымі фактарамі, якія характарызуюць тэатр ваенных дзеянняў, з'яўляюцца ўмацаванні і шляхі зносін, якія цесна ўзаемазвязаны.
У сваім артыкуле Мікола Волкаў прадстаўляе ўзаемазалежнасць шляхоў зносін і сістэм крэпасцяў, якія былі пабудаваны Вялікім Княствам Літоўскім і Маскоўскай дзяржавай на беларускім Падзвінні ў гады Лівонскай вайны.
Даследчык адзначае, што на беларускім Падзвінні — у той час лясістым і маланаселеным (асабліва правабярэжжа Заходняй Дзвіны) рэгіёне — вельмі важнае значэнне для забеспячэння палявых войскаў і крэпасцяў артылерыяй, боепрыпасамі і харчаваннем мелі водныя шляхі. Падчас ваенных дзеянняў, напрыклад, аблог, гэты фактар мог стаць вырашальным.
Прыкладам такой сітуацыі з’яўляецца кампанія 1579 г., калі да Полацку падышла армія Стэфана Баторыя, забеспячэнне якой значна палепшылася пасля захопу маскоўскіх умацаванняў, якія раней блакавалі пастаўкі па рэках.
Пачатак ваенных дзеянняў у Лівоніі прымусіў Вільню ўмацоўваць старыя замкі і будаваць новыя на мяжы з Масквой. Пастаўкі зброі да Полацку і Віцебску, а таксама пабудова новых замкаў з мэтай абароны дарог, якія вялі да галоўных умацаванняў, сведчаць, што найбольш моцнага ўдару з боку Масквы баяліся ў раёне беларускага Падзвіння. Актыўныя ваенныя дзеянні на беларускіх тэрыторыях пачаліся ў 1562 годзе.
Арганізацыя вялікага паходу на Полацк Іванам IV зімой 1562/1563 г. з пункту гледжання вайсковай лагістыкі, як сцвярджае вучоны, выглядае цалкам рацыянальным крокам, бо ўсе водныя шляхі, па якіх можна было даставіць цяжкую артылерыю крэпасці былі свядома блакаваны войскамі ВКЛ.
У той жа час гэту задуму трэба ацаніць як даволі рызыкоўную, бо пасля ўзяцця Полацку маскоўскім войскам не ўдалося эфектыўна блакаваць і захапіць Віцебск і ўсталяваць поўны кантроль над Дзвіной і яе галоўнымі прытокамі. У сваю чаргу стратэгію Масквы ў рэгіёне, якую цяжка зразумець, можна патлумачыць незакончанасцю яе рэалізацыі.
«Вайна замкаў»
Аўтар адзначае, што пасля падзення Полацку камандаванню ВКЛ прыйшлося з нуля ствараць сістэму абароны на левым беразе Заходняй Дзвіны. Адзінай крэпасцю на рацэ быў невялікі замак у Дрысе.
Замкі і дарогі на беларускім Падзвінні ў 1570 годзе. Аўтар: Мікола Волкаў.
Пасля паражэння пад Чашнікамі ў 1564 годзе маскоўскі бок змяніў стратэгію і пачаў паступова ўмацоўваць свае пазіцыі ў Паддзвінні, будуючы новыя крэпасці, і такім чынам спрабуючы адрэзаць велікакняжацкія войскі на левабярэжжы Заходняй Дзвіны і адначасова забяспечыць сувязь з Полацкам. Найбольш жорсткае супрацьстаянне працягвалася на дарогах з Полацку на Лукомль і Оршу, калі царскія ваяводы імкнуліся блакаваць і захапіць магутны Віцебск.
Велікакняжацкае камандаванне абрала такую ж стратэгію. Але ў рэалізацыі яе былі свае асаблівасці. Як адзначае аўтар, нават падчас найцяжэйшых баёў на левым беразе Заходняй Дзвіны ў 1567 г. Жыгімонт Аўгуст і вялікі гетман літоўскі Рыгор Хадкевіч не жадалі браць на сябе занадта вялікія выдаткі на будаўніцтва і ўтрыманне замкаў, аддаючы перавагу палявой арміі.
Пра тое, што гэта была свядомая стратэгія, лепш за ўсё гэта бачна па хуткай адмове ад утрымання некаторых крэпасцяў пасля перамірʼя 1570 г. і паспяховых кампаній 1579-1582 гг. Важнейшай перавагай было эфектыўнае выкарыстанне водных шляхоў для перапраўкі артылерыі, пяхоты, боепрыпасаў і харчавання.
У той час як сістэма крэпасцяў, збудаваных Масквой у Падзвінні, была больш магутнай і складанай. Але гэта таксама павялічвала выдаткі на яе ўтрыманне і ў той жа час вяло да распылення рэсурсаў і людзей.
Сурʼёзным яго недахопам, лічыць Волкаў, была адсутнасць зручных водных шляхоў, якія б забяспечвалі большасць крэпасцяў, у тым ліку і галоўную — заняты Полацк. А спусташэнне навакольных тэрыторый ставіла мясцовыя групы войскаў у залежнасць ад знешніх паставак.
Менавіта гэтую акалічнасць, на погляд даследчыка, трэба лічыць істотнай прычынай правалу планаў Івана IV у Падзвінні і шырэй: у вайне за Лівонію.
Чытайце яшчэ:
Як Стэфан Баторый перамог Івана Жахлівага. Народны кароль супраць тырана
