Azaronak is not dead. U hetym možna pierakanacca, paznajomiŭšysia z debiutnaj knihaj Andreja Łazutkina, jakaja nazyvajecca «Polihon» i vyjšła sioleta ŭ sieryi «Punkt adliku» Biblijateki Sajuza biełaruskich piśmieńnikaŭ. Małady aŭtar, pavodle redaktarki knihi Ludmiły Rubleŭskaj, – «novaje jaskravaje imia biełaruskaj litaratury», a tvor ujaŭlaje saboj «dynamičnuju i vostruju, ščyruju i talenavituju prozu». U siecivie ŭžo źjavilisia pieršyja ŭchvalnyja vodhuki na «Polihon».
Kali ścisła kazać pra siužet knihi, to tvor maje dźvie linii: adna – fantastyčnaja, u styli antyŭtopii, padziei ŭ jakoj razhortvajucca na ziemlach akupavanaj Biełarusi paśla pieramohi Hitlera ŭ 1943 hodzie, druhaja ž apisvaje žyćcio, uražańni i rozdumy maładoha aŭtara ŭ naš čas.
Nie bieručysia i nie majučy na mecie ździajśniać litaraturaznaŭčy analiz i aceńvać mastackija vartaści «ost-madernisckaj apovieści» (pa aznačeńni samaho aŭtara), chaciełasia b źviarnuć uvahu na kankretnyja ideałahičnyja pasyły ŭ tvory, padmacavaŭšy ich prykładami z tekstu. Zahadzia pieraprašaju ŭ čytačoŭ za abjomnaje i, moža padacca, časam praźmiernaje cytavańnie – rabiłasia toje z metaj maksimalnaj pieradačy kantekstu. Dla zručnaści spačatku prapanuju razhledzieć pieršuju, umoŭna kažučy, «akupacyjnuju» siužetnuju liniju, a paśla – druhuju, «sučasnuju» liniju siužetu.
Choć tvor napisany pa-rasiejsku, biełaruskaja mova ŭ im hučyć (za vyniatkam adnaho-dvuch epizodaŭ) vyklučna z vusnaŭ piersanažaŭ, jakija nadzielenyja admoŭnymi rysami (sam ža hałoŭny hieroj – «russkij», i hetuju svaju šavinistyčnuju «russkosť» jon nie praminaje padkreślivać ciaham ŭsioj apovieści). Heta i dzied-spadarožnik u ciahniku:
«Died-poputčik otkryvajet odin hłaz, zadumčivo tianiet:
— Aha… I pry novym paradku paradku mała.
Spochvatyvajuś, kak by čieho nie lapnuť vsłuch. Died doniesiet — vyhoniat iz instituta. Otsaživajuś podalšie, died obižienno podžimajet huby» [ S.4-5],
…i zdradnik-SDšnik:
«— Jeŝie odin vylez, — diad́ka, kotoryj mienia privieł, hovorit komu-to.
— Ŝas ispołnim. Dokumienty zabrał?
– Dajtie skazať! Tam avarija na pieriehonie… — davluś rvotoj, žiełč bryzhajet na jarko-biełyj śnieh, k piatnam krovi. Krasnoje i žiełtoje, kak mozaika.
Mužik v hraždanskom niedovierčivo smotrit.
– On s žielezki, s diziela. Kontužiennyj kakoj-to. Čto s nim diełať budiem?
– A chalera jaho viedaje, — k nam pohriebajet jeŝie odin, v formie. Točniak, na rukavie našivka-rombsłužby biezopasnosti. Esdešniki. Čieriez plečo bołtajetsia avtomat, chłopajet mahazinom po šinieli.» [S.10-11], …i žaŭnier «Samaachovy»:
«Na śniehu opłyvajet krovju tieło v vatnikie. Odin mužik ležit licom vniz, kuski vaty vydrany iz śpiny pulami. Riadom – vtoroj, vidno, čto jeŝie živ. Śviernułsia kałačikom, prižał nohi k hrudi, stoniet. Miełkij, niebolšoho rosta. – Voś, abodvuch źniali ź vinta, – pokriachtyvaiet dovolnyj diad́ka-samaachoviec. – Jany pieršyja šmalać pačali.« [S.135-136],
…i babka, jakaja zdaje pakojčyk hałoŭnamu hieroju-studentu: «Skripit dvieŕ, po doskam poła hrochočut sapohi.
– Andre-e-ej, pan palicejski da ciabie! — złoradno kričit babka so dvora.
Da kak oni uśpieli? Kidajuś pod krovať, iŝu nahan v vorochie hriaznoj odieždie. Kuda ž ja jeho dieł?« [S.132]
Takim čynam, z dapamohaj takoha litaraturnaha pryjomu jak mova piersanaža, Łazutkin śpiekulacyjna stvaraje niehatyŭny vobraz biełaruskamoŭnych, naviazvaje ŭražańnie pra biełaruskich patryjotaŭ u čas niamieckaj akupacyi vyklučna jak pra zdradnikaŭ i padonkaŭ.
Ideałahičnyja pieravahi i zadačy aŭtara vyjaŭlajucca ŭ mnostvie inšych epizodaŭ:
«Čiert znajet, čto tam tvoritsia v hłubinkie na samom diele. A «Biełaruskaja hazeta» viešajet luboje ubijstvo ili avariju na «čyrvonych bandytaŭ». Uchmylajuś myślam: bandity točno jesť, tolko vriad li oni krasnyje. I skorieje vsieho, v Radie sidiat. Ja-to nie silno lublu našu vłasť, s udovolstviiem vytiraju zadnicu pieriedoviciej s portrietom priezidienta Ostrovskoho – no, v obŝiem, eto vsie, na čto mienia chvatajet. Začiem rypaťsia?«[S. 4]
Nastupny «vostry i talenavity» pasaž naahuł ciahnie na abrazu pačućciaŭ viernikaŭ i raspalvańnie mižrelihijnaj varožaści (cikava, kudy hladzieli zhadanaja redaktarka i vydaŭcy?):
«Vrodie do vojny na płoŝadi stojał pamiatnik Leninu, jeho zaciepili trosom i svalili bronietiechnikoj v piervyje miesiacy nastuplenija, a potom pieriepłavili v mietałł dla hiermanskich zavodov. Na postamientie jeŝie dołho čiernieł bronzovyj botinok voždia i kusok briučiny, i tolko užie pośle vojny ostrovcy soorudili pamiatnik piervomu haulajtieru komissariata – Vilhielmu Kubie, ubitomu pieried samym koncom vojny. Po rasskazam, jeho sovietskoje podpolje podorvało. Naša hrieko-katoličieskaja cierkov pričiśliła ubijennoho haulajtiera k liku mučienikov – ikonku so śviatym Vilhielmom Minskim možno kupiť v luboj cierkovnoj łavkie – znaju točno, chotia v cierkov nie chožu.» [S. 39-40]
A voś heta, prabačcie, paprostu hamon!
«Nieuklužie vstaju, cieplajuś za stoł. Nohi, blin, nie dieržat.
– I jeŝie – vot vaši dokumienty, – śledovatiel kładiet na stoł moj iźmiatyj, razmokšij ot vody pasport-ausvajs. Tot, kotoryj ja otdał oficieru v dierievnie. Nu čto ž, spasibo rodnoj policii – suju bumahu v karman.
Kolučije hłazki śledovatiela čuť tieplejut:
– Chajl Hitler!
– Žyvie! – shibaju ruku v viałom privietstvii.
Fiurier vsie tak žie otsutstvujuŝie smotrit so stienki. Stranno, počiemu on zdieś visit? Obyčno v učrieždienijach viešajut ŝiekastyj portriet priezidienta Ostrovskoho, v očkach i civilnom pidžakie. Nu da chier s vami vsiemi. Za śpinoj skripit dvieŕ. Spuskajuś s krylca, mienia čuť šatajet.« [C.28]
Zvažajučy na abmiežavańni abjomam artykuła i nie žadajučy złoŭžyvać uvahaj i časam čytačoŭ, bolš prykładaŭ z «akupacyjnaj» častki pryvodzić nie stanu. Nasamreč ich bolš, pry žadańni ź imi možna paznajomicca, pračytaŭšy ŭsiu knihu.
U druhoj častcy taksama niamała nieprychavana prapahandysckich momantaŭ. A mienavita – naŭmysnaje zmročnaje apisańnie krain-susiedak, jakija zrabili jeŭrapiejski vybar. Voś, naprykład, uražańni ad pryjezdu ŭ Vilniu: «– Priebyvanije – dieviať dniej. Turizm. Jediem v Vilnius.Pohraničnik, kažietsia, nieskolko udivlen. Vozvraŝajet mnie pasport. Čuť pozžie ja jeho poniał: tam niečieho diełať, v etom Vilniusie. Za dieviať dniej možno zalezť ot toski na stienku.
Sostav prichodit v Vilnius. Piervyj raz stupaju na ziemlu Objediniennoj Jevropy, pod podošvoj botinka čavkajet ślakoť. Ohladyvajuś, zabrasyvaju sumku na plečo. Vokzał napominajet Homiel, da i voobŝie – biełorusskuju provinciju: to li Borisov, to li Baranoviči. Iz rieproduktorov ljetsia nierazborčivaja litovskaja rieč. Sdajem vieŝi v kamieru chranienija, idiem hulať po horodu.
Uzkije krivyje ułočki, tajuŝij śnieh, oblezłyje fasady. Sovsiem riadom s vokzałom – ohromnyj pustyŕ, v cientrie – počti płatonovskij kotłovan, prorastajuŝij mołodymi dierievjami. Razrisovannyje bietonnyje zabory, niedostrojennoje i zabrošiennoje zdanije, ržavyje opory ŁEP. Nie, my navierno nie tuda zašli. Hdie žie istoričieskij cientr? Vdol dorohi – baraki, naturalnoho poślevojennoho vida, provalennyje kryši, vybityje okna. Ŝuriu hłaza: na licievoj storonie doma podviešieny za šieju ihruški-tielepuziki, tipa diekor. Jarkije piatna na fonie čiernych dosok. Božie, kakaja nievierojatnaja dič. Hovoriat, v nacistskoj Hiermanii diełali jełočnyje ihruški v vidie vrahov Riejcha i viešali na jełku – tožie za šieju. Raźbirajet śmiech.«
Štości vielmi znajomaje, ci nie tak? Vielmi pierahukajecca z tym, što nam hadami ŭcirajuć pra «zahnivajuščuju» Jeŭropu z ekranaŭ dziaržtelevizii i sa staronak «česnych» haziet. A voś hałoŭny hieroj u Varšavie:
«Staryj horod nievierojatno krasiv. Pośle vojny počti vsie było razrušieno, no istoričieskij cientr vielikolepno vosstanovili tie samyje Sowieci, kotorych polaki tak nienavidiat. Šahajem po cientralnoj ulicie. Čuhunnyje vorota, za nimi — korolevskij dvoriec, na mačtie raźvievajetsia polskij fłah. Dalšie, mietrach v dvadcati po ulicie, na stienu doma močitsia pjanyj polak, riadom stojat jeŝie dvoje. Stanovitsia dažie śmiešno: hdie žie chvalenyj polskij honor? Prochodim mimo, hromko hovoriu po-russki: «Kohda ja słyšu słovo «kultura», ja chvatajuś za pistolet». Shibaju ruku, budto strielaju. Za śpinoj słyšien pjanyj polskij śmiech. Zdieś ich nazyvajut «driesy», vidimo, za lubov k sportivnym kostiumam. Hopnik v Minskie, v Varšavie, hdie uhodno – odievajetsia odinakovo«.[S.142-143]
«Avtovokzał «Varšava Zapadnaja». …Na žieleznuju skamiejku riadom so mnoj podsaživajetsia prilično odietyj polskij bomž. Ułybajetsia, dieržit siharietu na otletie, prosit złotyj. Kakije nahłyje zdieś bomži.
– Jaruzielskij? Źvionziek Radieckij? Čieho ty chočieš, dorohoj polskij tovariŝ? Muviš po-rosyjsku? – rastiahivaju russkije słova, ułybaiuś, smotriu v upor.
Polak źlitsia, hłaza nalivajutsia krovju. Čto-to hovorit mnie, raźbiraju tolko «Jaruzielskij», «ruski» i «kurva».
Da, dorohoj polskij tovariŝ, možiet, ja i kurva. A ty, polak, prosiš u mienia, russkoho, dieńhi na varšavskom vokzale. Kakaja ironija, pravda? I, navierno, očień protivno.« [S.151]
Sapraŭdy, jakaja ironija i pačućcio nianaviści da «zachodnikaŭ»! Pavodle karciny, źjedliva namalavanaj «russkim» aŭtaram, palaki – heta spres pjanyja hopniki, prastytutki i nachabnyja bamžy.
Prapahandyscki opus nie byŭ by paŭnavartasnym biez zhadak pra susiedniuju Ukrainu. Pahatoŭ na fonie padziejaŭ apošniaha hoda epizod pajezdki hałoŭnaha hieroja ŭ Lvoŭ vyhladaje dosyć simvalična (darma što ŭ apovieści, pavodle Łazutkina, apisvajucca padziei dvuchhadovaj daŭniny):
«Ohromnyje mramornyje kriesty, stilizovannyje pod niemieckije ordiena, vysotoj pod tri mietra. My na lvovskom kładbiŝie, nazyvajetsia ono «Łyčakivśkie». Vchod – piať hrivien s čiełovieka. Kładbiŝie staroje, zdieś połno mohił vriemien Rossijskoj i Avstro-Vienhierskoj impierij, i dažie Rieči Pospolitoj. Dvorianie, niedobitaja šlachta, činovniki, popy. I zdieś žie pod bietonnymi plitami ležit dobrovolčieskaja divizija SS «Halicija». Pośle pobiedy priezidienta Juŝienko postroili miemoriał, na otkrytije dažie prijechał Buš. Akkuratnyje rovnyje mohiłki. Śleva – hody śmierti około sorok piatoho, sprava – 2002, 2003 i pročije. Mnohije, očień mnohije pieriežili vojnu. Policai, priedatieli, iźmieńniki iz našich učiebnikov i odnovriemienno – hieroi niezavisimoj Ukrainy. Sieryje mramornyje kriesty. Skolko ich zdieś? Nieskolko sotien, naviernoje. U nas tožie była svoja, 30-ja divizija SS «Biełaruś». No priedatielam nie staviat pamiatnikov. Imiena ich proklaty[S.124-125]
Nie abyšłosia i biez zhadak pra biełaruskuju palityčnuju apazicyju, jakaja pakazvajecca ŭ najlepšych tradycyjach viečarovaj «Panaramy»: «25 marta, Dień Voli, očieriednaja hodovŝina Biełorusskoj narodnoj riespubliki. Jediem na Akadiemiju nauk, tam prochodit razriešiennyj vłastiami mitinh. Narodu niemnoho, około tysiači. Bieło-krasno-biełyje fłahi, natianutyje na udočki, anarchisty v protivohazach, Rimašievskij, Lebied́ko, Ivaškievič, kto-to jeŝie. Otdielno stoit kučka «Pravoho aljansa», fłah – bieło-krasno-čiernyj, s našitym kriestom. Diejstvo dovolno unyło. Apparatury niet, oratoram prichoditsia dovolstvovaťsia matiuhalnikami. Idiet burnaja diskuśsija – kuda idti: na Banhałor ili niet. Ruki v karmany – stoim sriedi tołpy. Za rukav tianiet dievuška: – Chłapcy, vy nie žadajecie dałučycca da «Moładzi Biełarusi»?
– Dievuška, a kak s riežimom budiem boroťsia? Čto diełať nado?
– Nu, prychodźcie, abmiarkujem! – dievuška rasćvietajet.
– Čieho tut obsuždať. Davajtie von mašinu pierievierniem, podožžiem čto-nibud́. Słabo?
– Oj, nie, heta nie da nas…
– A dievuški u vas tam jesť simpatičnyje?
– Hledziačy na jaki hust, – śmiejetsia.
Vkus u mienia normalnyj. No baby v lubych političieskich tusovkach, kak praviło, strašnyje – eto aksioma«. [S.83]
Prykłady možna było b doŭžyć, ale cikavić inšaje: što abumoviła takuju ideałahičnuju skiravanaść tvora?! Akazvajecca, aŭtar apovieści Andrej (Andriuša) Łazutkin źjaŭlajecca adkaznym sakratarom haziety Kamunistyčnaj partyi Biełarusi, a taksama daśledčykam spadčyny «vialikaha pravadyra praletaryjatu» U.I.Lenina: pra heta paviedamlaje sajt KPB u raździele «Sotrudniki haziety KPB», a pa hetaj spasyłcy možna paznajomicca ź jaho krytyčnymi daśledavańniami «suśvietnaha impieryjalizmu».
Pry hetym dla prasoŭvańnia svaich nieabalšavickich ideałahiem vybrany dosyć udały farmat: pry patrebie možna lohka asprečyć pretenzii, spasłaŭšysia na «śpiecyfiku tonkaha śvietu mastackaj litaratury» i «prava mastaka na samavyjaŭleńnie».
