Jak pisała amierykanskaja piśmieńnica Šyrli Džeksan: «Nivodzin žyvy arhanizm nie zdolny doŭha vynosić absalutnuju rečaisnaść i zastavacca zdarovym; navat ptuški i koniki, vidać, časam marać». I biełaruskaja rečaisnaść, prynamsi, z punktu pohladu śviadomaha čałavieka, nie vyklučeńnie. Tamu nie dziva, što časam uźnikaje žadańnie ad hetaj rečaisnaści abstrahavacca i zasnavać štości kšatłtu biełaruskaj kałonii – zdajecca, kaliś bačyŭ padobnyja idei i ŭ presie. Takija dumki mohuć być mrojaj, vidam psichałahičnaj abarony. Navat dziŭna, što biełaruskaja litartura kanca XIX — pačatku XX stahodździa nie dała nam plejadu piśmieńnikaŭ kštałtu Žula Vierna, Majn Ryda ci Busenara, jakija b pisali pra pryhody vyhnańnikaŭ-biełarusaŭ, hetkich užo nie-paleskich rabinzonaŭ, u dekaracyjach Tybieta ci Barnea.
Ale kali ideja biełaruskaj kałonii navat i mroja, to heta nie značyć, što da jaje nie varta pryhladziecca. Jak toj kazaŭ, kali ŭ vas manija pieraśledu, heta jašče nie značyć, što za vami nichto nie sočyć. U historyi zdarałasia, što supolnaści, pryhniečanyja na radzimie, nie tolki zasnoŭvali svaje pasieliščy va ŭžo najaŭnych kałonijach, ale i zdabyvali ŭ dalokich ziemlach svaje niezaležnyja dziaržavy. Praŭda, prykładaŭ hetych niašmat. Naturalna, pryhadvajecca Izrail. Jašče možna nazvać Libieryju — zachodnieafrykanskuju kałoniju byłych amierykanskich niehraŭ-raboŭ, jakaja ź ciaham času stała krainaj.
Navat z času zasnavańnia Izraila śviet źmianiŭsia, ale, mahčyma, što tym, chto zadumajecca pra biełaruskuju kałanizacyju, budzie cikavy dośvied jašče adnaho pradpryjemstva — valijskaha zasialeńnia Patahonii ŭ XIX stahodździ. Cikavaść da hetaj chvali emihracyi abumoŭlena, u pryvatnaści, jaje matyvami. Ludzi źjazdžali nie stolki pa ekanamičnych pryčynach, kolki dziela zachavańnia svajoj movy, kultury i relihijnaj svabody.
Što nieabchodna dla emihracyi? U pryvatnaści, niezadavolenaść situacyjaj na radzimie i pierakanańnie, što vyrašyć prablemy na miescy nierealna. Čamu takaja situacyja skłałasia va Uelsie? Uels — heta adzin z askiepkaŭ i naščadkaŭ staražytnaj bryckaj, daanhłasaksonskaj i darymskaj Brytanii. U paślarymski pieryjad na terytoryi sučasnaha Uelsa ŭtvarajecca šerah karaleŭstvaŭ, jakija niekalki razoŭ abjadnoŭvalisia pad uładaj adnaho manarcha. U kancy XIII stahodździa Anhlija kančatkova skaraje krainu, chacia Uels i zachoŭvaje farmalna aŭtanomny status da 1536 hoda, kali aficyjna zamacoŭvajecca sajuz z Anhlijaj, i na Uels raspaŭsiudžvajecca anhlijskaje zakanadaŭstva.
Na valijskaj movie Uels nazyvajecca Cymru (Kamry), a jaho biełaruskaja nazva pachodzić ad słova, jakim hiermancy abaznačali zamiežnikaŭ. Ad jaho ž, darečy, pachodziać słovy Vałachija i Vałonija. A heta hiermanskaje słova zapazyčana z łacinskaj nazvy italijskaha plemieni Volskaŭ.
Valijskaja mova naležyć da bryckaj padhrupy kielckich moŭ i najbolš blizkaja da kornskaj i bretonskaj. Na joj isnuje staražytnaja litaratura, jakaja adkryła śvietu, u pryvatnaści, karala Artura. Niahledziačy na panavańnie anhličan, Uels doŭha zastavaŭsia pieravažna valijskamoŭnym rehijonam, ale na pačatak XX stahodździa valijskaja va Uelsie stała movaj mienšaści. Siońnia joj u toj ci inšaj stupieni vałodajuć 27% bolš čym trochmiljonnaha nasielnictva. Napeŭna, čytač viedaje słovy korhi (paroda sabak) i kromlech (kruhavaja kampazicyja z kamianioŭ), jakija pachodziać z hetaj movy.
Napiaredadni emihracyi valijcaŭ u Patahoniju, u pieršaj pałovie XIX stahodździa, va Uelsie adbylisia paŭstańni čartystaŭ, što patrabavali roŭnych vybarčych pravoŭ, a taksama bunty źbiadniełych fiermieraŭ, vyklikanyja vysokimi padatkami, zborami i nievyhodnaj dla ich koštavaj palitykaj. Paśla paŭstańniaŭ prahučała mierkavańnie, što pryčyna sacyjalnaj napružanaści — u niedachopie adukacyi. U 1846-m va Uels była nakiravana kamisija dla vyvučeńnia stanu miascovaj adukacyi. Inicyjatar stvareńnia kamisii, deputat parłamientu, uradženiec Uelsa Uiljam Uiljams vykazaŭsia ŭ peŭnaj stupieni padobna da Muraŭjova-viešalnika: «Maralnaja moc školnaha nastaŭnika była bolš ekanamičnym i efiektyŭnym šlacham kiravańnia hetymi ludźmi, čym štych». Hety ž parłamientar nazvaŭ valijskuju movu pieraškodaj na šlachu ažyćciaŭleńnia pravasudździa va Uelsie, a anhlijskuju — adzinym šlacham da cyvilizacyi dla biednaha valijca.
Kamisija skłała rezanansnuju spravazdaču. Z adnaho boku, u spravazdačy krytykavalisia cialesnyja pakarańni za vykarystańnie valijskaj movy, što praktykavałasia, prynamsi, u niekatorych rehijonach. Ale ź inšaha boku, aŭtary źniavažliva vykazvalisia pra maralnyja jakaści valijcaŭ i nonkanfarmizm (nonkanfarmisty – pradstaŭniki pratestanckich vieravyznańniaŭ, jakija nie padparadkoŭvalisia daktrynie i praktykam anhlikanskaj carkvy: kalvinisckija mietadysty, kanhrecyjanalisty, baptysty i inšyja). Valijskuju movu ŭ spravazdačy nazvali pieraškodaj na šlachu da maralnaha prahresu i ekanamičnaha dabrabytu. Adznačajecca, što aŭtary nie byli całkam samastojnymi ŭ svaich śćviardžeńniach, a ahučvali steraeatypy miascovych ziemleŭładalnikaŭ-anhlikan i častki anhlikanskaha duchavienstva. Aŭtarami dakumienta byli try anhličaniny, jakija nie vałodali valijskaj movaj, nie byli śpiecyjalistami ŭ śfiery adukacyi i naležali da anhlikanskaj carkvy.
Na praciahu XIX stahodździa paražeńnie nonkanfarmistaŭ u pravach u paraŭnańni z anhlikanami pastupova pieraadolvałasia. Tym nie mienš, bolšaść ziemleŭładalnikaŭ va Uelsie byli anhlikanami, a ad arandataraŭ (bolšaść jakich anhlikanami nie byli) patrabavałasia płacić dziesiacinu na karyść anhlikanskaj carkvy. Chacia treba taksama adznačyć, što mnohija anhlikanskija śviatary zrabili nadzvyčaj vialiki ŭniosak u valijskamoŭnuju kulturu i vystupali suprać antyvalijskich nastrojaŭ u svajoj carkvie.
U siaredzinie XIX stahodździa da nonkanfarmisckich pratestanckich cerkvaŭ naležała 4/5 nasielnictva Uelsa. Hetyja cerkvy byli ŭ asnoŭnym valijskamoŭnymi, a ich pastary prapahandavali nacyjanalnyja kaštoŭnaści, vydavali valijskuju litaraturu i adkryvali valijskamoŭnyja škoły.
Cikava, što valijskamoŭnaści carkvy i ŭvohule zachavańniu valijskaj movy ŭ svoj čas paspryjali sami anhličanie. Chacia valijskuju movu vydalili z administratyŭnaj śfiery, u XVI stahodździ Jelizavieta Pieršaja zapatrabavała, kab u kožnaj valijskaj carkvie byli Biblii jak na anhlijskaj, tak i na valijskaj movach. Mierkavałasia, što heta paspryjaje raspaŭsiudu pratestantyzmu i znajomstvu z anhlijskaj movaj.
Chacia spravazdača sapraŭdy prymusiła mnohich ludziej pavieryć, što valijec moža dasiahnuć pośpiechu ŭ žyćci tolki praz anhłamoŭnuju adukacyju, jana spravakavała i chvalu pratestaŭ, a za joj i ŭzdym valijskaj palityčnaj i kulturnaj aktyŭnaści.
U XIX stahodździ ŭ pramysłovyja rajony Uelsa pryjazdžaje šmat anhłamoŭnych pracaŭnikoŭ ź inšych častak Brytanii. Akramia taho, valijskamoŭny druk nie moža na roŭnych spaborničać z šyrokim raspaŭsiudam anhlijskich ŚMI. U 1870-m uvohule ŭvodzicca abaviazkovaje navučańnie ŭ škołach na anhlijskaj movie. I chacia praz 20 hod znoŭ pačynajuć zasnoŭvacca valijskija škoły, anhlijskaja mova ŭ śfiery adukacyi daminuje. Hetkim byŭ fon dla valijskaj emihracyi ŭ Patahoniju.
Častka pradstaŭnikoŭ valijskaha nacyjanalnaha ruchu ličyła, što na radzimie anhlizacyja zajšła ŭžo zanadta daloka, tamu varta pakinuć jaje i zasnavać valijskuju dziaržavu ŭ inšym miescy. Treba skazać, što ŭ XIX stahodździ emihracyja na amierykanski kantynient nie była dla valijcaŭ čymści novym. Isnuje lehienda pra valijskaha prynca Madoka, jaki byccam by dasiahnuŭ bierahoŭ Amieryki jašče ŭ CHII stahodździ i zasnavaŭ tam kałoniju, žychary jakoj urešcie asimilavalisia ź indziejcami. Publikavalisia navat śviedčańni ab valijskamoŭnych indziejcach. Valijskija pasieliščy zasnoŭvalisia ŭ Paŭnočnaj Amierycy ŭ XVII–XIX stahodździach. Jość źviestki, što 16 z padpisantaŭ Dekłaracyi niezaležnaści ZŠA byli valijskaha pachodžańnia, u tym liku Tomas Džefiersan.
Dla zasnavańnia kałonii patrebnyja natchnialniki i arhanizatary. Dla valijcaŭ adnym z takich ludziej staŭ vialebny Majkł Denieł Džons. Džons, kanhrehacyjanaliscki pastar i zahadčyk teałahičnaha kaledža, maryŭ ab zasnavańni samakiravanaha valijskaha pasielišča, dzie buduć kvitnieć aŭtentyčnaja mova i kultura. Naviedaŭšy ZŠA ŭ siaredzinie XIX stahodździa, jon byŭ rasčaravany asimilacyjaj tamtejšych valijcaŭ u amierykanskaje hramadstva, u tym liku i stratu rodnaj movy. Ideja zasnavańnia novaj kałonii šyroka abmiarkoŭvałasia ŭ valijska-amierykanskaj presie. Valijskija dziejačy, u tym liku i Džons, zasnoŭvali ŭ ZŠA i Brytanii tavarystvy z metaj prasoŭvańnia prajektu novaj emihracyi.
U 1861 hodzie ŭ Livierpuli zasnoŭvajecca kałanizacyjnaje (pasialenckaje) tavarystva, staršynioj jakoha robicca Majkł Džons. Pa kancepcyi jaho stvaralnikaŭ, u budučych pierasialencaŭ pavinny być psichałahičnyja i fizičnyja barjery dla asimilacyi. Pieršy barjer pavinna zabiaśpiečyć raźvitaja nacyjanalnaja śviadomaść kałanistaŭ, a druhi — izalacyja kałonii ad źniešniaha śvietu. Byŭ razhledžany šerah varyjantaŭ: ad Kalifornii da Brytanskaj Kałumbii i ad Aŭstralii da Śviatoj Ziamli. Možna tolki zdahadvacca, jak skłałasia b historyja Palestyny, kali b kałoniju sapraŭdy zasnavali tam.
Majkł D. Džons.
Urešcie vybar paŭ na Patahoniju, paŭdniovuju častku Paŭdniovaj Amieryki. Z hieapalityčnaha punktu pohladu miesca ŭdałaje. Na terytoryju, abranuju dla kałonii, raspaŭsiudžvaŭsia suvierenitet Arhienciny, jakaja była vielmi zacikaŭlena ŭ prytoku emihrantaŭ. Na Patahoniju mieła pretenzii i susiedniaja Čyli, takim čynam, novaja kałonija mahła ŭzmacnić tam arhiencinski suvierenitet, što abiacała joj dadatkovuju padtrymku. Pry hetym Patahonija była amal nie zasielena jeŭrapiejcami, bližejšaje da kałonii arhiencinskaje pasielišča było za sotni kiłamietraŭ.
U arhanizataraŭ prajekta nie atrymałasia zasnavać akcyjaniernaje tavarystva dla finansavańnia kałonii, i mnohija vydatki apłaciŭ sam Majkł Džons.
U 1862 hodzie dva pradstaŭniki kałanizacyjnaha tavarystva, u tym liku budučy pieršy kiraŭnik kałonii Ljuis Džons, vypravilisia ŭ Arhiencinu, kab atrymać aficyjny dazvoł na pierasialeńnie i acanić prydatnaść ziamli. Niepasredna ŭ Patahonii jany praviali ŭsiaho kala tydnia, i siońniašnija navukoŭcy spračajucca, nakolki ich spravazdačy ab prydatnaści terytoryi adpaviadali rečaisnaści.
A voś pieramovy ź ministram unutranych spraŭ Arhienciny Roŭsanam byli doŭhimi. Zhodna z dasiahnutaj damoŭlenaściu, kałanisty atrymali ziamlu, unutranaje samakiravańnie, a taksama materyjalnuju dapamohu. Ale, na žal, pieramoŭščykam tak i nie ŭdałosia damahčysia dla kałonii toj stupieni niezaležnaści, jakoj jany žadali. Damovilisia, što vialikuju stupień aŭtanomii kałonija zmoža atrymać, kali kolkaść žycharoŭ pavialičycca da 20 tysiač, i joj budzie nadadzieny status pravincyi. Ale kanhres Arhienciny nie ratyfikavaŭ i takuju damovu, vierahodna, z-za pratestanckaj viery kałanistaŭ ci z-za ich suviaziaŭ z Brytanijaj i blizaści kałonii da Fałklendskich astravoŭ. Adnak kamitet emihracyjnaha tavarystva nie staŭ afišavać hety fakt i pačaŭ vierbavać ludziej. U 1864 hodzie Roŭsan, jaki nadzvyčaj spryjaŭ kałonii, usio ž zdoleŭ zrabić tak, kab damovu ratyfikavali.
Jak tady, tak i ŭ naš čas, takoha kštałtu emihracyjnaja inicyjatyva patrabuje efiektyŭnaj rekłamy. Asnoŭnaj zadačaj toj rekłamnaj kampanii było pierakanać ludziej u tym, što Patahonija budzie idealnym miescam dla zachavańnia i raźvićcia valijskaj kultury. Kampanija stvarała ŭražańnie ab padabienstvie Patahonii i Uelsa. Z prapahandysckimi metami kamitet tavarystva arhanizoŭvaŭ vystupy, vydavaŭ časopis, a taksama vypuściŭ knihu Chju Chjuza «Padručnik pa kałonii». Aŭtar nie ŭklučyŭ u knihu niekalki važnych faktaŭ, jakija mahli adpužać kałanistaŭ, naprykład, typovyja patahonskija pavodki. Adzin z paźniejšych daśledčykaŭ abvinavačvaje Chjuza ŭ tym, što toj ihnaravaŭ usio, što supiarečyła jaho tezisu ab padabienstvie Patahonii da Uelsa. Ale jość i pohlad, što častka jaho zaklučeńniaŭ ab prydatnaści miesca dla kałonii była zasnavana na pamyłkovych raźlikach: u Patahonii jon nie byvaŭ, jak nie byŭ i śpiecyjalistam u hieahrafii i klimatałohii. Akramia taho, častka materyjałaŭ ab Patahonii, jakimi karystaŭsia Chjuz, davała pamyłkovuju infarmacyju. Napiaredadni adjezdu ŭ anhlijskaj presie źjaŭlalisia materyjały ź niehatyŭnymi vodhukami ab Patahonii — miarkujecca, što heta była pijar-akcyja kankurentaŭ, jakija arhanizoŭvali pierasialeńnie ŭ Paŭnočnuju Amieryku. Pasialencam daviadziecca doraha zapłacić za svaju niepadrychtavanaść da rečaisnaści, a ciažkija klimatyčnyja ŭmovy stanuć adnym z faktaraŭ zhasańnia kałonii.
Tak ci inakš, rekłamnaja kampanija dasiahnuła svajoj mety. U 1865 hodzie 153 čałavieki adpłyli ź Livierpula na čajnym klipiery «Mimoza» ŭ Patahoniju. Chacia ŭ ich byli i ekanamičnyja matyvy, ale hałoŭnaje, što vabiła hetych ludziej, — kulturnaja, moŭnaja i relihijnaja svaboda, mahčymaść žyć pa-svojmu. Jak pisaŭ u svaich uspaminach adzin ź pierasialencaŭ, «my źjazdžali, bo dzień za dniom adčuvali praniknieńnie čužych kulturaŭ u svoj dom».
Na fota 1890 hoda — niekatoryja ź pieršapasialencaŭ.
Ludźmi mahli ruchać i sacyjalnyja matyvy. Napiaredadni imihracyi byŭ stvorany prajekt demakratyčnaj kanstytucyi, dzie, u pryvatnaści, prapisvałasia prava žančyn hałasavać na vybarach. Valijskaja kałonija stanie, vierahodna, pieršaj supolnaściu, dzie žančyny buduć mieć takoje prava. Mahčyma, tamu suadnosiny mužčyn i žančyn siarod pasialencaŭ byli amal roŭnymi, što było nietypova dla padobnych inicyjatyŭ. Uvohule, emihrantami byli pieravažna maładyja ludzi na trecim-čaćviortym dziasiatku. Prykładna tracinu ich składali zamužnija pary, jašče tracinu — dzieci. Darečy, sam Majkł Džons nie imihravaŭ, ale naviedaŭ kałoniju ŭ 80-ja.
Padarožža pa mory doŭžyłasia 61 dzień, paśla jakich ščaślivyja pasialency vysadzilisia na kamianisty bierah Patahonii. Niepasredna pierad pierasialeńniem pradstaŭniki tavarystva ŭ Arhiencinie padrychtavali dla kałanistaŭ praviziju, budmateryjały i skacinu, a taksama pabudavali na miescy vysadki siakoje-takoje žytło. Adnak kolkaść zapasaŭ akazałasia daloka niedastatkovaj. Nieŭzabavie ludzi vypravilisia ŭ doŭhaje i ciažkaje padarožža niepasredna da miesca kałonii ŭ dalinie raki Čubut. Kałoniju nazvali prosta — Y Wladfa Cymraeg, što značyć Valijskaja kałonija. Pieršy zasnavany horad atrymaŭ nazvu Roŭsan (Treroŭsan) — u honar ministra zamiežnych spraŭ Arhienciny.
Na pačatku žyćcio ŭ kałonii było vielmi ciažkim z-za niedachopu ježy, kiepskaha klimatu, nieprydatnaści ziamli da sielskaj haspadarki, pavodak, adsutnaści ŭ ludziej nieabchodnych fiermierskich ci palaŭničych navykaŭ. Siarod kałanistaŭ byli ludzi roznych prafiesij, ale fiermieraŭ — usiaho niekalki čałaviek. Tym nie mienš, adrazu ž pa prybyćci pačynajecca praca pa zasvajeńni terytoryi. Mnohija, adnak, byli rasčaravanyja i pačali pierasialacca ŭ inšyja miescy. Praz try hady nasielnictva kałonii składała tolki 90 čałaviek.
Kałonija ŭsio ž vystajała, dziakujučy šerahu faktaraŭ, u tym liku pracavitaści i viery kałanistaŭ u Boha. Jašče adnym faktaram była čałaviečaja dapamoha. Chacia valijcy imknulisia da niezaležnaści, vytrymać pieršyja hady im nadzvyčaj dapamahła padtrymka ad Arhienciny, Brytanii i karennych žycharoŭ Patahonii.
Z boku Arhienciny rolu «dobraha hienija» syhraŭ ministr Roŭsan. Nasupierak pazicyi kanhresa i ŭrada, jon akazvaŭ kałonii ščodruju dapamohu. Nadzialajučy jaje ziamloj, jon pieravysiŭ aficyjna dazvolenuju kvotu. Miarkujecca, što pry hetym jon pieraśledavaŭ dziaržaŭnyja intaresy: imknuŭsia papiaredzić pretenzii Čyli na Patahoniju, a taksama šukaŭ prychilnaści Brytanii, ad jakoj čakaŭ sastupki Fałklendskaha archipiełaha. Takim čynam, maleńkaja valijskaja kałonija stała važnym kozyram u suśvietnaj palitycy.
Brytanija, ź jakoj źjechali kałanisty, taksama akazvała im značnuju materyjalnuju dapamohu. Paradaksalna, ale ŭ paźniejšy pieryjad kanfliktaŭ kałonii z arhiencinskimi hubiernatarami, niekalki kałanistaŭ vypravilisia ŭ Łondan, kab paskardzicca na arhiencincaŭ i navat prapanoŭvali brytancam raspaŭsiudzić na pravincyju Čubut status svajho daminijona. Im, adnak, było admoŭlena z-za i biez taho napružanych miždziaržaŭnych adnosinaŭ. Navat himn kałonii byŭ pakładzieny na muzyku «Boža, uratuj karala».
Ale, mahčyma, najbolš dapamahli kałanistam indziejcy. Pasialency kantaktavali ź niekalkimi plamionami, u pryvatnaści, z techuelčami. Na papiarednich pieramovach u stalicy Arhienciny Ljuis Džons nastojvaŭ na tym, kab tubylcam była kampiensavana strata ziemlaŭ, što zrabiła na apošnich pryjemnaje ŭražańnie. Chacia spačatku pasialency pastavilisia da miascovych žycharoŭ naściarožana, dalejšyja ŭzajemaadnosiny skłalisia dobra. Adznačajecca, što zdaryŭsia tolki adzin napad indziejcaŭ na hrupu pasialencaŭ za ŭsiu historyju kałonii. Pasialency admovilisia vajavać suprać indziejcaŭ padčas kampanii arhiencinskaj armii kanca 70-ch hadoŭ.
U pieryjad niastačy indziejcy dzialilisia z pasialencami miasam, a potym navučyli ich hadavać koniej, palavać z vykarystańniem miascovaj zbroi i praści kudzielu z šerści huanaka. Naładziŭsia i ŭzajemavyhadny handl. Valijcy zaachvočvali dziaciej indziejcaŭ zastavacca ŭ kałonii i atrymlivać adukacyju. U vyniku mnohija ź ich dobra zasvoili valijskuju movu. Niekatoryja valijcy, u svaju čarhu, vyvučyli movu tubylcaŭ.
Ljuis Džons siarod patahonskich indziejcaŭ.
Možna skazać, što kałonija adbyłasia nie dziakujučy toj ziamli, jakaja była joj vyłučana, a nasupierak joj. Praź niekalki hod, pabudavaŭšy pieršuju ŭ Arhiencinie iryhacyjnuju sistemu, kałanisty dasiahnuli pieršych vysokich uradžajaŭ. Pšanica, vyraščanaja ŭ kałonii, navat budzie ŭhanaravanaja miedalami na mižnarodnych sielskahaspadarčych vystavach. Na tle pośpiechaŭ viarnułasia i šmat tych kałanistaŭ, što byli vyjechaŭšy.
Pasialency pačali zasvojvać prylehłyja terytoryi, zasnoŭvajučy novyja miastečki i dajučy ziamli valijskuju tapanimiku. Niekatoryja z hetych nazvaŭ zamacavalisia, ale bolšaść ciapier zamieniena na ispanskija. U 1885 valijcy, jakich padšturchoŭvała nieabchodnaść pošuku svabodnych uradlivych ziemlaŭ, raspačali zasvajeńnie terytoryi daloka na zachadzie, u Andach, u vyniku čaho paŭstali takija sieliščy, jak Trevielin i Eskiel. Hetyja miaściny, nazvanyja valijcami Pryjemnaj dalinaj, byli sapraŭdy padobnyja da Paŭnočnaha Uelsa, možna skazać, što valijcy narešcie znajšli svaju ziamlu abietavanuju. Tut im vypaŭ šaniec abaranić intaresy Arhienciny ŭ rehijonie. Čylijcy, što pretendavali na hetu častku Patahonii, nakiravali da ich pieramoŭcaŭ z prapanovaj pierajści pad ich jurysdykcyju, spakušajučy abiacańniami ziamli i hieapalityčnymi arhumientami (reki tam ciakuć na zachad, u Čyli). Ale, ščylna źnitavanyja z uschodniaj kałonijaj, valijcy admovilisia. Na refierendumie 1902 hoda jany vybrali arhiencinskaje, a nie čylijskaje paddanstva.
Jak va ŭsiakaj prystojnaj kałonii, i tam pačałasia załataja lichamanka. Adzin z kałanistaŭ, Edvin Robierts, znajšoŭ u Andach zołata. Pačalisia zbory statutnaha kapitału dla kampanii, ale raptoŭnaja śmierć Robiertsa, jaki byŭ adzinym čałaviekam, chto dakładna viedaŭ miesca, pakłała kaniec pradpryjemstvu. Tym nie mienš, čutki pra zołata zrabili kałonii dobraje pablisici.
Ad pačatku isnavańnia kałonii ŭsio hramadskaje žyćcio ŭ joj adbyvałasia na valijskaj movie. Byli zasnavany valijskija haziety i valijskamoŭnyja škoły. Spačatku adzinym padručnikam była Biblija, potym miascovy nastaŭnik skłaŭ pieršuju čytanku na valijskaj movie. Bolšaść dziaciej, vychavanych u kałonii z 70-ch pa kaniec 90-ch, byli valijskimi manahłotami.
Tradycyjny valijski fiestyval Ajstedvod u kałonii, 1880-ja.
Kałonija kiravałasia demakratyčna: tam była kanstytucyja, rada, abrany kiraŭnik i zakanadaŭstva, znoŭ ža, składzienaje pa-valijsku. Pra takija rečy u sami Uelsie ludzi tady mahli tolki maryć. U kałonii byli raspaŭsiudžany kaapieratyvy dla viadzieńnia sielskahaspadarčych prac, kamunalnych i sacyjalnych prajektaŭ.
Ale z rostam dabrabytu i zasvajeńniem novych terytoryj źjaviłasia novaja prablema. Žorstki žart historyi: kałanisty pačali ŭsio hłybiej pahružacca ŭ situacyju, ad jakoj źjechali z Brytanii: padparadkavanaść źniešniaj uładzie, pahardžańnie hetaj uładaj valijskaj movaj i imihracyja nośbitaŭ inšych moŭ i kultur — tolki dziejučyja asoby na hety raz źmianilisia. Jak užo adznačałasia, arhiencinski ŭrad zaachvočvaŭ emihracyju, i ŭ 1895 hodzie zamiežniki składali čverć nasielnictva krainy. Instrumientami «arhiencinizacyi» miljonaŭ zamiežnikaŭ pavinny byli stać škoła i słužba ŭ vojsku.
Napačatku kiraŭnictva krainy asabliva nie ŭmiešvałasia ŭ spravy kałonii. Ź ciaham času, adnak, Arhiencina, niezadavolenaja izalacyjanizmam kałanistaŭ, usio bolš raspaŭsiudžvała na kałoniju svaju ŭładu. Tudy pačali pryznačać kamisaraŭ, a potym, kali Čubut u 1884 staŭ pravincyjaj, u joj źjaviŭsia hubiernatar. Niekatoryja z hetych aficyjnych asob pavažali valijskaje samakiravańnie, ale inšyja piarečyli radzie i zakručvali hajki, naprykład, patrabavali ŭdziełu pasialencaŭ u vyškałach nacyjanalnaj hvardyi ŭ niadzielu, što było dla valijcaŭ nieprymalna pa relihijnych pryčynach. Tolki asabistaje ŭmiašalnictva prezidenta krainy dazvoliła vyrašyć hety kanflikt.
U kancy 70-ch arhiencinski ŭrad aktyvizavaŭ i adukacyjnuju palityku. Pryznačany arhiencincami nastaŭnik napisaŭ valijskamoŭny padručnik ispanskaj movy. Mnohija pasialency pratestavali suprać pryznačeńnia, bo nie žadali centralnaha ŭmiašalnictva ŭ śfieru adukacyi i bajalisia, što ispanskaja ŭrešcie stanie asnoŭnaj movaj navučańnia. Akramia taho, hety nastaŭnik byŭ katalikom. U kałonii pačali zasnoŭvać nacyjanalnyja (dziaržaŭnyja) škoły. Pad kaniec XIX stahodździa tam było 5 škoł, jakija kiravalisia kałanistami, i 5 nacyjanalnych. Praŭda, dźvie nacyjanalnyja škoły spačatku byli ŭsio ž valijskamoŭnymi, a ispanskaja vykładałasia tam jak pradmiet. U 1896 byŭ pryniaty zakon, pavodle jakoha movaj navučańnia va ŭsich pačatkovych škołach krainy pavinna być ispanskaja. Ale ŭ kałonii takaja palityka spačatku paciarpieła niaŭdaču z-za supraćstajańnia baćkoŭ i z-za taho, što mnohija nastaŭniki byli valijskamoŭnymi. Bolš za toje, u 1906 była zasnavana siaredniaja škoła, dzie vykładańnie viałosia pieravažna pa-valijsku. Tym nie mienš, užo ŭ 1927 hodzie ŭsia pačatkovaja adukacyja ažyćciaŭlałasia pa-ispansku.
Na praciahu isnavańnia kałonii było niekalki bujnych chvalaŭ emihracyi z radzimy. Ličycca, što ahułam u kałoniju priechała 2,3 – 3 tysiačy valijcaŭ. Ale apošnija emihranty z Uelsa pryjechali ŭ 1911 hodzie, a tempy nievalijskaj emihracyi, vyklikanaj u asnoŭnym ekanamičnymi pośpiechami kałonii, narastali. Usio bolej šlubaŭ u kałonii zaklučałasia ź nievalijcami. U kancy XIX – pačatku XX stahodździa haradskija rady, raniej valijskamoŭnyja, miarkujučy pa ich składzie, pieravodziać svaju pracu na ispanskuju movu z-za vialikaj kolkaści pradstaŭnikoŭ inšych nacyjanalnaściej. Praŭda, andskija sieliščy, kudy ŭ pošukach ziamli i ad novaj asimilacyi pierabrałasia šmat ludziej, daŭžej zachavali valijščynu, a adnosiny z arhiencinskimi ŭładami tam byli lepšyja.
Valijskaja carkva Bethel (Betel) u Trevielinie.
U 1899 hodzie znoŭ zdarylisia žachlivyja pavodki. Heta padšturchnuła bolš za dźvieście rasčaravanych u ispanizacyi valijcaŭ źjechać u Kanadu. Mnohija ź pierasialencaŭ nie mieli dastatkova srodkaŭ na emihracyju, i hrošy dla ich źbirali ŭ Brytanii, adnym sa sponsaraŭ byŭ navat prync Uelski. Spryjaŭ vyłučeńniu ziamli dla ich Devid Łłojd-Džordž, budučy premjer-ministr Vialikabrytanii, valijec pa pachodžańni, jaki ŭ dziacinstvie razmaŭlaŭ na valijskaj movie.
U siaredzinie XX stahodździa kulturnaje valijskaje žyćcio kančatkova zaniapała. Pieršaj i niaredka adzinaj movaj dziaciej usio čaściej rabiłasia ispanskaja. Skaraciłasia naviedvańnie carkvy, ekanamičnyja składanaści źmienšyli mahčymaść praviadzieńnia kulturnych mierapryjemstvaŭ. Siaredniaja valijskaja škoła začyniłasia ŭ 1950 hodzie z-za niedachopu vučniaŭ. U pieryjad arhiencinskaj dyktatury kanca 70-ch – pačatku 80-ch dzieciam było zabaroniena davać valijskija imiony. Raspaŭsiudžanaść valijskaj movy ŭ Patahonii istotna skaraciłasia, u pačatku 90-ch moładź na joj amal nie razmaŭlała.
Mahło padacca, što heta kaniec Novaha Uelsa ŭ Patahonii, ale historyja znoŭ prademanstravała svoj cykličny charaktar. Kali ŭ 50-ja hady było praviedziena mała tradycyjnych fiestyvalaŭ mastactvaŭ Ajstedvod, to paśla śviatkavańnia stahadovaha jubileju kałonii ŭ 1965-ym jany ładziacca rehularna (siońnia — u čatyroch haradach). U 1997 hodzie ŭ pravincyi była zapuščana śpiecyjalnaja prahrama adradžeńnia valijskaj movy. Jana finansujecca uradam Uelsa, Valijska-arhiencinskim tavarystvam i Brytanskaj Radaj va Uelsie. U miežach prahramy pravodziacca moŭnyja kursy i valijskamoŭnyja mierapryjemstvy. Vykładčyki movy z Patahonii majuć mahčymaść jeździć na stažyroŭki va Uels.
Ciapier u pravincyi Čubut jość valijskamoŭnyja daškolnyja ŭstanovy, dziejničajuć kursy valijskaj movy dla dziaciej i darosłych, u tym liku prafiesijanalnyja kursy. U 2013 ich naviedała amal tysiača čałaviek. Mova jak pradmiet vyvučajecca ŭ šerahu škoł, adčyniłasia i pačatkovaja škoła, dzie ŭsio vykładańnie viadziecca pa-valijsku i pa-ispansku. Papularnaść valijskaj movy i kultury raście, navat siarod ludziej, u jakich niama valijskich prodkaŭ. Źjaviłasia valijskamoŭnaje źniešniaje afarmleńnie niekatorych haradoŭ, u pierśpiektyvie — dvuchchmoŭnyja radyjoprahramy na miascovaj FM stancyi i adkryćcio jašče adnoj valijskamoŭnaj škoły ŭ Andach.
Siońnia nasielnictva pravincyi Čubut składaje kala 550 tysiač čałaviek, ź jakich, jak paviedamlajecca, dzieś 50 tysiač majuć valijskich prodkaŭ. Adna z krynic paviedamlaje, što kolkaść valijskamoŭnych u Čubucie składaje 5 tysiač čałaviek, abo mienš z 1 % ad usiaho nasielnictva.
Karta pravincyi Čubut. Akramia biełaruskaj, nadpisy na karcie – na valijskaj i ispanskaj movach. Elipsami pakazany asnoŭnyja miescy raśsialeńnia valijcaŭ.
Adzin z Ajstedvodaŭ u Čubucie siońnia.
Hety histaryčny narys, naturalna, nie mieŭ na mecie analiz mahčymaściaŭ zasnavańnia biełaruskaj kałonii. Dyj samu nieabchodnaść hetaha možna, viadoma, pastavić pad pytańnie. Naš čas, choć i tryvožny ŭ płanie stanu biełaruskaj movy, adnačasova abiacaje i peŭnyja pierśpiektyvy. Tak što maje racyju toj, chto padumaje, što rabić Biełaruś treba ŭ Biełarusi. Ale… toj ža prykład Valijskaj kałonii vučyć, što historyja moža rabić siurpryzy, pryčym nie zaŭždy pryjemnyja. Nu i ŭvohule, ci nie pryjemna było b uśviedamlać, što dzieści daloka jość jašče adna sapraŭdnaja biełaruskaja terytoryja ci navat dziaržava? Kali b jana sapraŭdy isnavała, to hałoŭnaje, kab jana była nasamreč jašče adnoj, a nie adzinaj.
