Usie asnoŭnyja zorki j suzorji majuć spradviečnyja biełaruskija imiony. Sita, Vialiki Voz, Voŭčaja Zorka i navat Try Karali — na žnivieńskim niebie.
Žnivień — pará vysoka ŭźniać hałavu. Prynamsi da zornaha nieba. Pahladzim na jaho ź biełaruskaha moŭnaha hledzišča. Voś susiedzi-litoŭcy poruč ź mižnarodnaj astranimičnaj namenklaturaj hrecka-rymskaha pachodžańnia ŭžyvajuć svaje narodnyja nazvy. Hrupu zorak ź mižnarodnaju nazvaju Plajady pa-litoŭsku zavuć Sietynas (ja b pierakłaŭ jak Sitaŭjo, a mienavita Sita — biełaruskaja narodnaja nazva taje hrupy).
Nacyjanalnyja astronimy (imiony niabiesnych ciełaŭ) u Litvie lubiać. Sietynas — heta i padpolnaja arhanizacyja 19 st., i časopisy — jak adradženckija pačatku dziaržaŭnaści, hetak i adradženckija kanca 1980-ch, i kaaperatyvy, i spartovyja kluby, i firma śviacilnikaŭ. I nam biełaruski niabiesny imienasłoŭ — dziakujučy mahnetyzmu astranamičnych źjavaŭ — słužyŭ by nievyčerpnaju krynicaju najmieńniaŭ.
Pakul što ŭ nas u analahičnaj naminacyi ŭ liderach Venera — dziakujučy mnohim biełaruskim najmieńniam, jakija jana maje. Skažam, Miłavica.
Mała jakija biełaruskija nazvy siońnia paraŭnajucca ź joju ŭ mižnarodnaj viadomaści. Naturalna, ja pra «Miłavicu» — vytvorcu žanočaje bializny.
(Praŭda, pišuć biełaruskaje słova nie narmalnaj biełaruskaj łacinkaj, a milicejskim tranślitam. Ale ŭsio roŭna hetaja reklama ŭ rasiejskim Biełharadzie ŭžo zabaronienaja jak nieprystojnaja.)
Chiba što traktar «Biełarus» bolš čuvać u śviecie.
Lubiać słova Miłavica i paety, i śpievaki.
Vodar zakinutaha sadu,
Ŭ niebie zorka Miłavica…
Tajamnicy parkavych prysadaŭ
Peŭna, nieadnojčy na čužynie
Buduć mroicca i śnicca.
Vierš napisaŭ Siaržuk Sokałaŭ-Vojuš dla Palanezu la-minor Michała Klaofasa Ahinskaha ŭ albom «Ja naradziŭsia tut».
Pry ŭsio paetyčnaści nazvy, u jaje narodnaści sumniavajecca daślednik Cimoch Avilin, jaki niadaŭna vydaŭ hruntoŭnuju knihu «Etnaastranomija» (vydaviectva «Technalohija», 2015).
Strohi navukovy padychod fizyka Avilina dekanstrujavaŭ niekatoryja moŭnyja prapanovy našych vialikich adradžencaŭ. Tak, jon dakazvaje, što imia Miłavica dla Venery ŭvioŭ va ŭžytak u 1926 hodzie kovienski časapis «Kryvič», dakładniej, artykuł Andreja Kraśnieviča «Kryvičanskija nazovy hviozd», napisany na padstavie pačutaha aŭtaram u Vopsie na Brasłaŭščynie. Što ž, mahčyma, redaktar — ramantyk i movatvorca Vacłaŭ Łastoŭski — sioje-toje prypisaŭ, u tym liku paetyčnaje imia Venery. Ale navat kali i tak, imia Miłavica biassprečna paceliła.
Palavyja ž daśledavańni śćviardžajuć: viečarovuju i ranišniuju Veneru našyja prodki zvali adpaviedna (i nia mienš paetyčna ☺ ) Viečarnica (Viačorka) dy Zaranica (Zaranka).
Vobraz pad roznymi imionami nie adpuskaŭ Bahdanoviča.
Pieśniary, 1991 hod, salist Valer Dajnieka.
Dvuchradkoŭi pierastaŭlenyja, u Bahdanoviča było:
Ty nia zhaśnieš, jasnaja zaranačka,
Ty jašče aśvieciš rodny kraj.
Biełaruś maja! Kraina-branačka!
Ŭstań, svabodny šlach sabie šukaj!
Taja ž ulubionaja Bahdanovičava zorka, ale nia ranišniaja-adradženckaja, a ramantyčna-viečarovaja, pad svaim łacinskim imiem u vieršy «Zorka Venera». Muzyka Symona Raka-Michajłoŭskaha, pra što časta zabyvajuć, bo jaho represavali balšaviki dy zabaranili ŭpaminać. Vykonvaje mienski hurt «Dojlidy» z Palitechničnaha instytutu, epocha dahistaryčnaja, zapis 1970 hodu:
Karaciej, majem vybar synonimaŭ. (U starabiełaruskaj akademičnaj tradycyi Veneru — planetu i Veneru — žarsnaje kachańnie zvali Venus, bo viedali łacinskuju hramatyku.) A siarod narodnych nazvaŭ jašče Śvitalnaja zorka — pra ranišniuju Veneru, Miesiacova pamočnica a navat Voŭčaja zorka — pra viečarovuju.
Dumaju, mnohija z vas, jak i ja, byli niekali ŭražanyja pačatkam Karatkievičavaha ramanu «Chrystos pryziamliŭsia ŭ Harodni». Niabiosnyja znaki nie sulili ničoha dobraha ŭ tym hodzie:
…Z samaha pačatku hodu i kožny viečar zaranki byli čyrvonyja, jak kroŭ, a vietru nastupnaha dnia nie było… …Kazali: końnik na «maci mora» skača jak šalony i dzidaj svajoj pakazvaje avama i siema, tudy i siudy, na zachad i na poŭdzień i na ŭschod, aby tolki nie na Zorny Koł, jak to naležyć.
Paraźbivałasia ŭ toj hod karabloŭ — Boža ty moj!
Film, jaki pralažaŭ 22 hady ŭ šufladzie savieckich cenzaraŭ.
«Maci mora» — kompas. Jon nie chacieŭ pakazvać na Zorny Koł — Palarnuju Zorku. Narodnyja metafaryčnyja nazvy padkreślivajuć jaje nieruchomaść i toje, što jak by vakoł jaje abiartajecca astatniaje nieba. Źbiralniki zafiksavali Zorny Hvozd, što ž da Zornaha Kała — to dumali, ci nie stvaryŭ ci skalkavaŭ hetuju nazvu ź ciurskich movaŭ sam Karatkievič (a jon moh!). Ale Cimoch Avilin śviedčyć, što 10 hadoŭ tamu tak kazali ludzi, prykładam, na Barysaŭščynie.
Daroha ŭ vyraj
Našuju Halaktyku my bačym jak pałasu miryjadaŭ zorak.
Γαλαξίας (galaxias) pa-hrecku i aznačaje «małočny», jość i adpaviedny mit pra raźlitaje hrudnoje małako Hiery, Dzeŭsavaj žonki. Ale aficyjnaja nazva «Mlečny šlach», choć jana i ad hreckaj, adnak nie kładziecca ŭ hukavy ład biełaruskaje movy. Biełaruskija słovy majuć poŭnahałośsie, a paŭdniovasłavianskija, u tym liku tak zvanyja carkoŭnasłavianskija, — adpaviedna niapoŭnahałosnyja karani (jakija pazyčała adtul rasiejskaja mova). Małočny — mlečnyj, pałon — plen, chałodny — chładnyj, varoty — vrata, horad — hrad, noraŭ — nrav, varona — vrana, saročka… Zrešty, prykładaŭ šmat.
Niama patreby nazyvać ścižmu zorak nia hreckim i nie svaim słovam, a rusizmam. Pahatoŭ majem vybar narodnych nazvaŭ: Daroha Ptuškam abo Daroha ŭ Vyraj, Božaja Daroha, Zorny Šlach, Daroha ŭ Rym ci Jerusalim ci Kijeŭ. Sustrakajecca, jak va Ŭkrainie, i Čumacki šlach — zory pakazvali darohu čumakam, što chadzili ŭ Krym pa sol.
Słova Daroha dla apisańnia hetaj vieličnaj niabiesnaj prajavy ŭ palavych zapisach narodnaje movy čaściejšaje, čym Šlach abo Haściniec. Ale, zdajecca, mienavita spałučeńnie Ptušyny Šlach jak asnoŭnaje zamacoŭvajecca ŭ novaj biełaruskaj kultury i adpaviedna ŭ litaraturnaj movie. Anatol Sys:
A chto nia vieryć, viedajcie: Bahrym
pačaŭ z kažana, skončyŭ žaŭrukami.
My navat i ŭ niabiosach nie zharym,
Ptušyny Šlach namacajem nahami!
Źbiełaruščyŭ svoj nazoŭ hurt Alta Mente — ciapier jon «Ptušyny Šlach» (liderka hurta Kaciaryna Vadanosava):
Zadyjak klasyčny j svoj
Dla niekatorych zadyjakalnych suzorjaŭ, imiony jakich antyčnaha radavodu, biełaruskija terminolahi ŭ 20-ja hady zamacavali bolš biełaruskija nazvy, biez stylizacyi pad carkoŭnasłavianščynu: Baran, Byk, Dziaŭčyna, Kazłaroh, Vadaliŭ. Ale, mahčyma, našyja prodki mieli i svoj Zadyjak, jaki nie supadaŭ z hrecka-rymskim.
Litoŭski etnaastranom Jonas Vajškunas — moj stary dobry znajomiec jašče z časoŭ supolnaje baraćby za nacyjanalnaje adradžeńnie dvuch narodaŭ siaredziny 80-ch, kali našaja «Tałaka» dy adnajmienny litoŭski klub «Talka» padtrymlivali adno adnaho. Dyk voś jon zdahadaŭsia, što dvanaccać vyjavaŭ XVI st. na bracinie (rytualnym kaŭšy) z Horadni, što zachoŭvajecca ŭ Raŭbickim muzei, i jość tutejšy Zadyjak. Vajškunas kaža, što koŭš bałcki, a bałcki składnik — nieadjemnaja častka etnahienezu biełarusaŭ.
Ryby — Piarun (małanka), Baran — aŭčyna, Byk — końnik (Pahonia), Bliźniaty — dva Vajary za Sonca, Rak — pava (dakładniej, vidać, Paŭlin), Leŭ — Pava, Dziaŭčyna — Žoraŭ, Šali — dva Soncy (vosieńskaje raŭnadzienstva?), Skarpijon — Aleń z alenianiatkam, Stralec — Vajar ź dzidaj, Kazłaroh — Kazioł z Soncam na śpinie, Vadaliŭ — Koń.
Nadzvyčaj cikava. Ale Zadyjak našych prodkaŭ — samastojnaja vialikaja tema, jakaja zakranaje mitalohiju, narodnuju kasmalohiju, uzychodzić da indaeŭrapiejskich haryzontaŭ, i tut jaje raźvivać pakul nia budziem.
Piarun sieŭ na kalosy
A najbolš viadomyja niezadyjakalnyja suzorji spradvieku majuć narodnyja nazvy i, naturalna, mitalahičnaje značeńnie. Vialiki i Mały Voz — heta adpaviednyja hreckija Miadźviedzicy. Sapraŭdy, kanfihuracyja najiarčejšych zorak nahadvaje ahłoblu i kalosy.
Jość varyjant Illoŭ Voz. A narodny Illa ŭvabraŭ u siabie mnohija rysy Pieruna. Isnuje i litoŭskaja nazva Perkūno Ratai. Tamu možna rekanstrujavać i biełaruskuju formu Pierunovyja Kalosy / Pierunoŭ Voz.
A pra jakoje suzorje śpiavaje hurt «Vietach»? (Darečy, nazva hurta taksama astranimičnaja, vietach — čaćviertaja kvadra miesiaca. Maładzik, poŭnia, schod, vietach/viatoch.)
Try syny, usie Vasili. Etnakasmolah Siarhiej Sańko tłumačyć: heta suzorje Try Karali, bo słova βασιλεύς (basileús) pa-hrecku i aznačaje manarcha. Pieśnia kaladnaja, kali adpaviednaje suzorje — Pojas Aryjona pavodle mižnarodnaj klasyfikacyi — asabliva prykmietnaje. A składajucca Try Karali z troch zoračak. Zavuć u nas hetaje suzorje taksama Kascy. Zapomnim proci nočy:
Mlečny Šlach — Ptušyny Šlach, Daroha ŭ Vyraj, Božaja Daroha, Zorny Šlach
Palarnaja Zorka — Zorny Koł
Venera — Zaranica, Zaranka, Viečarnica, Viačorka, Voŭčaja Zorka, Miłavica
Vialikaja i Małaja Miadźviedzica — Vialiki i Mały Voz
Plajady — Sita
Pojas Aryjona — Try Karali, Kascy
Avien — Baran
Cialec — Byk
Dzieva — Dziaŭčyna
Vadalej — Vadaliŭ
