Jak Pilip z kanapiel:
- Zusim niečakana, nieŭspadzieŭki, źnianacku, raptoŭna (vyskačyć, źjavicca)
- Niečakana i niedarečna (vykazacca, učynić niešta)
Vyraz ahulnabiełaruski, spadziajusia — i ahulnaviadomy.
Vyskačyŭ žuraviel,
Jak Pilip z kanapiel,
Napałochaŭ žabku,
Adtaptaŭ joj łapku.
(Jakub Kołas. Rak-vusač)
Salidnaja historyja hetaha stałaha vyrazu — jak nijakaha inšaha — poŭnaja versijaŭ i mistyfikacyjaŭ. Upieršyniu zapisany ŭ polskaj, datujecca 1562 hodam.
Cóż wżdy się z nami dzieje, iż tak nic nie dbamy,\
Jako Filip w konopiach prawie ulegamy.
(Zbornik epigramaŭ «Źviaryniec» Mikałaja Reja)
Značeńnie trochi roźnicca ad zvykłaha nam siońnia — heta pra zaśpietaha źnianacku i tamu pakorlivaha čałavieka.
Vyraz bytuje ŭ vialikim rehijonie našaj Centralna-Ŭschodniaj Eŭropy. Jaho viedajuć i ŭkrainskaja (jak Pilip z konopiel), i litoŭskaja (lygu Pilypas iš kanapių), i českaja, i słavackaja (ako Filip z konopí). Naŭrad ci ŭsie hetyja movy jaho pazyčyli z polskaj.
Piśmieńnik i filolah Salamon Rysinski, rodam z połackaj šlachty (toj samy, što pieršym u piśmovym dakumencie nazvaŭ siabie biełarusam — Leusorussus), jašče ŭ 1618 hodzie zafiksavaŭ vyraz u polskamoŭnaj versii svajho zborniku frazemaŭ i prykazak, vydadzienaha ŭ Lubčy nad Niomanam:
Wymknął go jak Philipa z konopi ‘vyhnaŭ jaho jak Pilipa z kanapiel'.
U biełaruskaj školnaj intermedyi «Litarat, Sielanin i Samachvalski», zapisanaj u pačatku XVIII st., a ŭźnikłaj, vidać, jašče raniej, Litarat kpić ź Sielanina, jaki źbirajecca vieści ź im dysput: maŭlaŭ, vyrvaŭsia Pilip z kanapiel. A Sielanin jamu:
…Choć ty, Vašeć, mudrec, nie Pilip ja, da Haŭryło.
Pieršy patłumačyŭ vyraz ksiondz Benedykt Chmieloŭski ŭ modnym u toj čas zborniku «Novyja Ateny, albo Akademija ŭsialakaj scyjencyi poŭnaja i h.d.» (Lvoŭ, 1745): maŭlaŭ, niedaloki šlachcič Filip za Aŭhusta I byŭ pasłom na sojmie ŭ Pietrakovie i prasłaviŭsia tym, što vystupaŭ u parlamencie nie na temu.
Paźniej vyśvietliłasia, što Chmieloŭski ŭsio vydumaŭ, ale piśmieńnikam nastolki spadabaŭsia vobraz pravincyjnaha niedareki Filipa, što jany napieraboj vyvodzili jaho ŭ litaraturnyja persanažy.
Pryčym biedny Filip/Pilip nia moh znajści hieahrafičnaha prytułku. Aŭtary z Karony Polskaj jaho vypraŭlali ŭ Sandamirskaje vajavodztva. A biełaruski vučony i litaratar Pavał Špileŭski ŭ 1852 h. patryjatyčna prypisaŭ Pilipa da zaścienku Kanopli ŭ tahačasnym Ihumienskim paviecie. Ale Kanoplaŭ na Ihumienščynie mnie znajści nie ŭdałosia, byŭ tolki zaścienak ź piaščotnaju nazvaju Kanapielki Ihumienskaha pavietu (ciapier Uździenski r-n).
Praktyčna ŭ toj samy čas (1854) biełaruski piśmieńnik Uładzisłaŭ Syrakomla ŭ polskamoŭnych «Frahmentach pra Filipa z Kanapiel, śpisanych rytmam» lakalizuje jaho radzimu na Padolli, pad Astroham.
Uładzisłaŭ Syrakomla i narodny muzyka
Šlachcič Filip, niaščasny hieroj Syrakomlevaj paemy, mieŭ vielmi altruistyčnyja šlachotnyja (mižvolny kalambur) pamknieńni, a tamu viečna rabiŭ niešta nieŭpapad, nasupierak čakańniam navakolla. Jaho svatajuć da kachanaj dziaŭčyny — a jon ładzić joj zaručyny z chłopcam, u jakoha zakachanaja jana. Paviatovaja šlachta vybiraje jaho na ahulnadziaržaŭny sojm — a jon patrabuje pravoŭ dla sialanaŭ. U vyniku ź jaho śmiajucca i źnievažajuć navat paśla śmierci. Karaciej, prahresiŭny, ale nie zrazumiety reakcyjnym asiarodździem Pilip z Kanapiel…
Urešcie daśledniki prykazak i frazealahizmaŭ zrazumieli, što nijakaha naiŭnaha j niedalokaha deputata Filipa nie było. Alaksandar Viaryha-Daroŭski ŭ 1874 hodzie vyłučyŭ «palaŭničuju» versiju: maŭlaŭ, słovam pilip (abo filip) zavuć zajca. Jon chavajecca u pachučych kanoplach ad sabak, jakija tam nia mohuć uziać śled, ale sa strachu vyskokvaje. Paśla hetuju kancepcyju paŭtarali šmatlikija filalahičnyja aŭtarytety, jana paŭpłyvała navat na pravapis vyrazu ŭ polskaj movie (u im słova filip patrabujecca pisać z małoj litary).
Ale mianie naściarožyła niazhoda pamiž daślednikami. Biełaruskija navukoŭcy hety vyraz ličać pazyčanym z polskaje movy i śćviardžajuć, što słovam filip zavuć zajca ci to ŭ polskich havorkach, ci to polskija palaŭničyja. A polskija aŭtary, naadvarot, kažuć, što filip — nazva zajca to ŭ havorkach nieakreślenaj «Rusi», to kankretna ŭ Halickaj Rusi, na Padolli, to ŭ «žycharoŭ Paleśsia», to ŭ biełaruskich dyjalektach. Nichto nia choča ličyć svaim taho zaječaha pilipa-filipa, nie raŭnujučy jak Feliksa Dziaržynskaha! Vidać, polskija/biełaruskija/ukrainskija movaznaŭcy nia śmieli piarečyć starym aŭtarytetam, ale kožny ŭ svajoj movie nie mahli znajści takich dyjalektyzmaŭ. Tamu i addavali słova susiedziam.
Da taho ž niemahčyma, kab u biełaruskich ci ŭkrainskich dyjalektach byŭ filip z pačatnym [f]. Biełaruskaja, ukrainskaja i litoŭskaja movy ŭłasnaha huku [f] nia viedali, jon tolki ŭ zapazyčanych słovach, dzie časta zamianiaŭsia na [p] abo [chv]. Na hety momant u słoŭnikach i tematyčnych artykułach ani filipa, ani pilipa ŭ roli zajca i ja nie znajšoŭ; niama jaho i ŭ pašpartyzavanych zborach leksyki polskaha palaŭničaha arho. U Biełarusi z žyvych istotaŭ dyjalektnuju nazvu z koraniem pilip- maje chiba što pilipéc ‘knihaŭka' (na Brasłaŭščynie).
Vyraz maje synonimy:
u 1-m značeńni ('niečakana') —
ni stul ni śsiul, ni z taho ni ź siaho, ni sieła ni pała, adkul ni vaźmisia, niby z hromu, jak śnieh na hałavu, (vyskačyŭ) jak žaba z kusta, jak kazak z maku, jak čort z łazy, jak saroka na viarbie, jak cieciaruk, jak varam ablity, jak aparany, jak z połymia.
u 2-m značeńni ('niedarečna') —
(boŭtnuŭ) jak žaba ŭ kałodziežy, nie pažavaŭšy plasnuŭ, lasnuŭ jak piarun u zacirku, plasnuŭ jak pranikam pa vadzie, lapnuŭ jak z pastała, jak čort u łužynu plunuŭ. Na niaisnych užo Mierlinskich chutarach na Stolinščynie (saviety zrabili tam avijapalihon) pra niaŭdałaje vykazvańnie kazali lapnuŭ jak karova na tresku.
A z kanapiel, akramia Pilipa, vyskokvajuć: pievień, šlachcič, Raman. Pievień nia nadta razumnaja ptuška, a ŭžyvańni słovaŭ šlachcič i Raman u tym samym vyrazie padkazvajuć, što i Pilip tut prosta čałaviek — mahčyma, z peŭnymi admoŭnymi charaktarystykami. U biełaruskaj frazealohii j paremijalohii Pilip davoli časty persanaž:
Dziadźka Pilip, ci ty da łaŭki prylip?
Pilip da čarki prylip.
Kali Pilip ujesca, to i Piatro nia vyhanić.
Kali šancuje, to i Pilip tancuje.
Lepiej było, panie Pilipie, siadzieć tabie ŭ Lipie, — tut užo Cypryjan Kamuniaka (sic! heta biełaruskaje proźvišča!) kazaŭ u adras kankretnaha Pilipa — Abuchoviča — za zdaču maskoŭcam Smalensku.
Vidavočna, Pilipa ŭva ŭsich vyrazach treba pisać ź vialikaj litary.
P. S. Kali ja ŭžo dakapaŭsia da adkazu, znajšoŭ 30-hadovaje daŭniny publikacyju homielskaha navukoŭca U. Kovala «Da pachodžańnia frazealahizma jak Pilip z kanapiel» (Biełaruskaja mova. Mižviedamasny zbornik. Vyp. 14. — Miensk: Universyteckaje, 1986). Movaznaŭca paćviardžaje, što nidzie zajca pilipam nie zavuć, i naahuł što kanopli vyroščvali na ŭhnojenych ziemlach pobač z čałaviečym žytłom, dzie zajac, jak praviła, nia šyŭsia.
Mnostva imionaŭ, što traplajuć u adpaviedny frazealahizm ci prykazku, nabyvaje kantekstualnaje značeńnie tolki ŭ ich (paraŭnaj Chto biesicca, a Saŭka ciešycca abo Chomka siadzić cichańka, a dumaje lichańka). Jak užo zhadvałasia, poruč ź Pilipam z kanapiel moža vyskačyć (vyrvacca) i Raman. Va ŭkraincaŭ — čort, kazioł, vierabiej, Dziamjan i Marcin. Jość va ŭkrainskaj movie i vyrazy Vasia z Konoplanivki (pra naiŭnaha abo abkuranaha), jak viedźma ŭ kanoplach (pra adpaviednaha vyhladu žančynu).
A klučavoje słova ŭ idyjomie jak Pilip z kanapiel — mienavita kanopli, husty pach jakich upłyvaŭ na pavodziny čałavieka, robiačy ich zusim nie altruistyčna-šlachotnymi.
