Z zamožnaj siamji
Archan Pamuk naradziŭsia ŭ zamožnaj stambulskaj siamji ŭ 1952 hodzie. Praŭda, aktyvy, jakija zarabiŭ dzied pa linii baćki na budaŭnictvie čyhunki ŭ pačatku XX stahodździa, da siaredziny stahodździa značna pamienšali. Ale i hetaha chapała na dobraje žyćcio. Archan byŭ druhim dziciem u baćkoŭ.
Maryŭ stać mastakom, a napisaŭ raman
Skončyŭ amierykanski Robert College u Stambule. Jašče junakom jon maryŭ stać mastakom i dla prafiesii vybraŭ blizkuju śpiecyjalnaść — pastupiŭ u techničny ŭniviersitet na architektara. Ale praź niekalki hadoŭ kinuŭ vučobu, bo vyrašyŭ stać piśmieńnikam. U vyniku jon skončyŭ fakultet žurnalistyki. A paśla na niekalki hadoŭ adharadziŭsia ad navakolla, kab napisać knihu. «Džeŭdziet-biej i syny» — tak nazyvaŭsia pieršy raman, u jakim Pamuk raskazaŭ pra try pakaleńni siamji paśpiachovaha kamiersanta ŭ časy jeŭrapieizacyi Tureckaj Respubliki. Heta była historyja jaho dzieda.
Siamja nie padzialała intaresaŭ
Vialikaja siamja Pamukaŭ nie razumieła i nie padzialała zachapleńnia Archana litaraturaj. «Tata byŭ adzinym, chto padtrymlivaŭ mianie ad pačatku. Astatnija byli nastrojeny davoli skieptyčna. Navošta stanavicca piśmieńnikam, kali ŭ Turcyi nichto nie kuplaje knižak? A kali tata pračytaŭ rukapis majho pieršaha ramana, jon skazaŭ: «Niekali tabie daduć Nobieleŭskuju premiju pa litaratury.»
Baćka taksama maryŭ stać piśmieńnikam
Baćka Archana Hiunduz u maładości pisaŭ vieršy i pierakładaŭ paeziju Valery. Ale nie zdoleŭ pryśviacić siabie litaratury. «Kali mnie było siem hadoŭ, tata kudyści zahadkava źnik. A praź niekalki tydniaŭ my atrymali viestku, što jon u Paryžy. Jon spyniŭsia ŭ tannym hateli Monparnasa, rabiŭ natatki ŭ sšytkach, składvaŭ ich u čamadan». Kali hrošy skončylisia, Hiunduz pačaŭ šukać pracu. A pakolki byŭ inžynieram-budaŭnikom i mieŭ schilnaść da matematyki, uładkavaŭsia ŭ IBM i pierajechaŭ u Ženievu. Śledam za im u Šviejcaryju vypraviłasia i siamja.
Za dva hady da śmierci baćka addaŭ Archanu čamadan sa svaimi sšytkami, u jakich byli vieršy, artykuły, apaviadańni. Maŭlaŭ, kab syn razabraŭ i apublikavaŭ štości ź ich. Pamuk navat nobieleŭskuju lekcyju nazvaŭ «Čamadan majho taty».
Prychilnik jeŭrapieizacyi Turcyi
«Takim, jak ja, chto hadavaŭsia ŭ jeŭrapieizavanych, śvieckich stambulskich siemjach, vieryć u Jeŭrapiejski sajuz vielmi prosta. Nie zabudźcie, «Fienierbachče» — futbolnaja kamanda, za jakuju ja zaŭzieju ź dziacinstva, — hulaje ŭ Lizie Jeŭropy. Miljony turkaŭ, jak i ja, usim sercam ščyra vierać u toje, što Turcyi jość miesca ŭ Jeŭropie… Ja nie mahu ŭjavić sabie Turcyju, jakaja b nie maryła pra Jeŭropu, jak i ciažka ŭjavić Jeŭropu, jakaja nie maryć pra Turcyju».
Kampleksavaŭ praz svaju tureckaść
«U 1990-ch, kali maje knihi pačali pierakładacca na inšyja movy, recenzii na ich pačali źjaŭlacca, naprykład, u The New York Times. Ja čytaŭ ich, i paŭsiul było napisana «turecki aŭtar». Mianie heta žudasna złavała. Bo kali, da prykładu, Prust piša pra kachańnie, nichto nie kaža: «Prust piša pra francuzskaje kachańnie». A kali ja pisaŭ, krytyki kazali: «Kniha pra tureckaje kachańnie». Heta zasmučała. Ja zmoh pazbavicca ad hetaha kompleksu, i apošnija dziesiać-piatnaccać hadoŭ bolš nie chvalujusia pra takija rečy — da taho ž Čechaŭ i Dastajeŭski navučyli mianie, što pravincyjnaść taksama moža być mahutnaj i važnaj temaj u litaratury».
Napisaŭ «Stambuł», kab vyjści z depresii
Pisać «Stambuł» Pamuk uziaŭsia ŭ składany čas: jon razvodziŭsia, pry śmierci znachodziŭsia tata, nakłalisia inšyja prablemy. Piśmieńnik byŭ na miažy depresii. I kab pieraadoleć ciažkaści, jon pračynaŭsia, prymaŭ duš, siadaŭ za stoł i pisaŭ — pisaŭ pa dvanaccać hadzin na dzień. Praz hod kniha była zavieršana. U 2003 hodzie «Stambuł» vyjšaŭ pa-turecku. Na siońnia heta samaja viadomaja kniha Pamuka ŭ śviecie.
Nacyjanalisty chacieli jaho zabić
U 2005 hodzie ŭ intervju adnoj šviejcarskaj haziecie Pamuk skazaŭ, što «ŭ Turcyi byli zabityja tryccać tysiač kurdaŭ i miljon armian» i paskardziŭsia, što ŭ jaho krainie isnuje zabarona na abmierkavańnie hetaj trahiedyi časoŭ Asmanskaj impieryi. Intervju stała padstavaj, kab Ministerstva justycyi abvinavaciła piśmieńnika ŭ abrazie Turcyi. Uźniaŭsia mižnarodny skandał. Pamuka padtrymali piśmieńniki Saramahu, Markies, Ljosa, Hras. U vyniku Miniust pazoŭ adklikaŭ. Ale pa krainie prakaciłasia chvala pratestaŭ: palili navat jaho knihi. Sam Pamuk źjechaŭ z krainy. A kali aryštavali dziejačaŭ padpolnaj nacyjanalistyčnaj hrupoŭki, to adkrylisia navat ich płany zabić Pamuka.
Žyvie pamiž Stambułam i Ńju-Jorkam
U 2007 hodzie Pamuka zaprasili vykładać u Kałumbijski ŭniviersitet u ZŠA, dzie jon pracuje i da siońnia. «Ja vykładaju tolki adzin siemiestr na hod, paśla čaho addaju pieravahu viartańniu damoŭ».
Paśla Nobieleŭskaj premii nie pierastaŭ pisać
«Kali ja daviedaŭsia, što mnie daduć Nobieleŭskuju premiju, padumaŭ tolki: «O, hrašovaje pytańnie vyrašana. Zaraz ja mahu spakojna skancentravacca na knizie. Heta cudoŭna!»
Pamuk atrymaŭ Nobieleŭskuju premiju ŭ 54 hady, kali byli napisany knihi «Majo imia — Čyrvony», «Čornaja kniha», «Śnieh». I hetaja ŭznaharoda dadała jamu bolš impetu, kab pisać novyja tvory. Jon napisaŭ jašče try ramany: «Muziej cnoty», «Maje dziŭnyja dumki», «Ryžavałosaja žančyna». I pracuje nad nastupnym. «Ja pišu knihu, dziejańni jakoj adbyvajucca ŭ 1900 hodzie na vydumanym vostravie ŭ Mižziemnym mory. Jon źjaŭlajecca pravincyjaj Asmanskaj impieryi».
Samy čytany turecki piśmieńnik
Knihi Pamuka pierakładzieny na 63 movy. Jany vyjšli ahulnym nakładam bolš za 15 miljonaŭ asobnikaŭ. Heta samy čytany turecki piśmieńnik u śviecie. «90% svajho času i enierhii ja vydatkoŭvaju na napisańnie ramanaŭ. Ničoha inšaha ja nie ŭmieju i nie chaču».
Stvaryŭ Muziej cnoty pa svaim ramanie
Bolš za dvaccać hadoŭ piśmieńnik źbiraŭ roznyja rečy, źviazanyja z kulturaj i bytam Turcyi 1950—2000-ch hadoŭ. Heta fotazdymki, hazietnyja vyrazki, upryhožańni, posud… U ramanie «Muziej cnoty» Pamuk «zadziejničaŭ» usie tyja pradmiety. Hałoŭnaja linija ramana — kachańnie Kiemala i Fiusun. U peŭny momant adnosin hieroj knihi vyrašyŭ sabrać usie rečy, źviazanyja ź jaho kachanaj. I jak epiłoh — Kiemal stvaryŭ muziej Fiusun. Praz čatyry hady paśla vychadu knihi, u Stambule zapracavaŭ i sapraŭdny Muziej cnoty.
* * *
Kampanija pa vydańni biełaruskaha pierakładu «Stambuła» praciahvajecca na Ulej.by.
«Stambuł» vyjdzie ŭ nobieleŭskaj sieryi Noblesse oblige. Heta sumiesny prajekt dabračynnaha fondu «Viartańnie» i vydaviectva «Januškievič». Raniej u sieryi pabačyli śviet «Hoład» Knuta Hamsuna i «Kachańnie padčas chalery» Habryjela Harsii Markiesa.
