Ciažkija vieršniki časoŭ Vialikaha Kniastva. Rekanstrukcyja doktara histaryčnych navuk Jurasia Bochana.
Doktar histaryčnych navuk, aŭtar «Narysa historyi Biełarusi ad staražytnaści da kanca XVIII st.» Hienadź Sahanovič na prośbu radyjo «Svaboda» kamientuje aktyŭnaść u internecie prychilnikaŭ źmieny nazvy Biełarusi na Litvu i novyja daśledavańni Aršanskaj bitvy, 505-ja hadavina jakoj adznačałasia hetaj vosieńniu.
Pra sučasnych «lićvinoŭ»
— Sučasnyja adepty lićvinizmu śćviardžajuć, što Litva — heta słavianskaje plemia, što nazva hetaja pachodzić ad lucičaŭ, lutvy i t. d., a sučasnyja litoŭcy — heta tolki žmudziny. Ci jość navukovyja padstavy pad takimi śćvierdžańniami?
— Nie, nijakaj navukovaj arhumentacyi zhadanyja «teoryi» nia majuć. Jany naležać da tak zvanaj folk-historyi. A navukoŭcy pieršapačatkovuju bałckaść Litvy nie staviać pad sumnieńnie.
Viadoma, kali ŭ Vialikim Kniastvie Litoŭskim zadaminavała kultura rusinaŭ, słavianskaja, to ŭ chronikach, zapiskach padarožnikaŭ i traktatach Litvu časam zaličvali da narodaŭ słavianskich, a starabiełaruskuju movu niaredka nazyvali litoŭskaj — pa naźvie dziaržavy. Ale prykłady takich stereatypnych aznačeńniaŭ nie dajuć nijak padstaŭ dla padvažvańnia faktu isnavańnia litoŭcaŭ jak bałckaha etnasu.
— Prychilniki lićvinizmu taksama śćviardžajuć, što termin «Ruś» adnosicca vyklučna da ziemlaŭ Ukrainy, a dla Biełarusi XVI stahodździa jon maje vyklučna kanfesijny charaktar, maŭlaŭ, ruski značyć pravasłaŭny. Čym by vy adkazali na takija arhumenty?
— Padobnyja śćviardžeńni mohuć śviedčyć abo pra vielmi paviarchoŭnyja viedy, abo pra žadańnie nie ličycca z faktami. Z takim padychodam my nie zrazumieli b ni Skarynu, jaki šmatkroć artykulavaŭ svaju rusinskuju identyčnaść, choć nia byŭ pravasłaŭnym, ni pratestanta Ciapinskaha, jaki tak pranikliva apłakvaŭ zaniadbańnie rodnaj movy ŭ «zacnym ruskim narodzie».
Na spravie termin «Ruś» z šeraham značeńniaŭ u XVI stahodździ adnolkava datyčyŭ jak Ukrainy, tak i Biełarusi.
Sapraŭdy, pad aznačeńniem «ruś» najpierš razumiełasia supolnaść kanfesijnaja, ale jano funkcyjanavała taksama ź inšymi kanatacymi, najpierš mieła svoj etnakulturny i hieahrafičny źmiest.
Heta była samanazva častki nasielnictva Biełarusi (peŭna bolšaj!), i aznačeńnie rehijonu. Jak nazva rehijonu hety termin u nas stabilna aznačaŭ uschod i poŭnač sučasnaj Biełarusi — ziemli, za jakimi z XVI stahodździa zamacavałasia nazva «Biełaja Ruś». A centralnyja i zachodnija abšary krainy tradycyjna zvalisia «Litvoj».
I, jak pakazvajuć daśledavańni, asnovaj farmavańnia biełarusaŭ jak sučasnaj nacyjanalnaj supolnaści stali tradycyi i histaryčnaj Litvy, i histaryčnaj Rusi.
— Jak vy naohuł staviciesia da fenomenu lićvinstva ŭ sučasnaj biełaruskaj hramadzkaj prastory. Najbolš ahresiŭnyja prychilniki lićvinizmu praklinajuć nazvu «Biełaruś» i «biełarusy», nazyvajuć biełaruskich patryjotaŭ zdradnikami Litvy i VKŁ, prapanujuć viarnuć krainie i narodu sapraŭdnyja nazvy «Litva» i «lićviny». Heta kanstruktyŭna i apraŭdana ci destruktyŭna?
— Nakolki ja razumieju, «lićvinstva» ci «lićvinizm» — aznačeńnie šyrokaje. Da idejnaj płyni, jakuju my tak nazyvajem, naležać roznyja pa pierakanańniach ludzi.
Zvarot da minułaha VKŁ jak da svajho, zachoplenaść im, adstojvańnie prava biełarusaŭ na jaho spadčynu — heta źjava naturalnaja, zdarovaja i, dumaju, całkam pravamiernaja.
A voś pazycyju pradstaŭnikoŭ radykalnaha kryła hetaj płyni, jakija vystupajuć suprać histaryzacyi nazvy Biełaruś, ćvierdziać pra «lićvinskaść» biełarusaŭ jak sapraŭdnych spadčyńnikaŭ historyi VKŁ i admaŭlajuć u hetym litoŭcam, nazyvajučy ich žamojtami, liču nie prosta antyhistaryčnaj i padazrona naiŭnaj (bo jak možna źmianić nazvu? adviarnuć nazad praces paŭstavańnia nacyi?), ale i destruktyŭnaj.
Taki padychod moža prynieści surjoznyja prablemy biełaruskaj nacyjanalnaj i palityčnaj supolnaści.
Pra Aršanskuju bitvu
— U niadaŭnim interviju Radyjo Svaboda historyk Aleś Kazakoŭ vykazaŭ šerah novych padychodaŭ i acenak Aršanskaj bitvy. Tamu ja paprašu vas jak historyka, jaki napisaŭ prynamsi paru knižak pra vojny XV-XVII stahodździaŭ, prakamentavać niekatoryja vysnovy Alesia Kazakova. Ci praŭda, što ŭsio, što my siońnia viedajem pra Aršanskuju bitvu, heta plon polskich historykaŭ? Viadoma, što ŭžo paśla bitvy našy letapisy pisali pra hieraičnuju pieramohu, viadoma i narodnaja pieśnia, jakuju vy cytujecie: «Słava Voršy ŭžo nia horša, Słaŭsia pan Astrožski».
— Adrazu chaču skazać, što ja nie źjaŭlajusia specyjalistam u halinie vajennaj historyi, choć kaliści pačynaŭ pisać pra vojny i bitvy. Ale fokus maich intaresaŭ daŭno źmianiŭsia, tamu maje razvahi tut buduć takija ahulna histaryčnyja.
Kali adkazvać na vaša pytańnie, to ja b nia braŭsia śćviardžać, što ŭsio, što my viedajem pra Aršanskuju bitvu — heta plon polskich historykaŭ. Bo navukovyja viedy nie markirujucca, ich atrymańnie — heta intersubjektny, nadnacyjanalny praces.
Ale, ź inšaha boku, niama sumnieńnia, što najbolšy ŭkład u vyvučeńnie Aršanskaj bitvy zrabiła polskaja histaryjahrafija. Tam jašče ŭ XIX stahodździ źjaviłasia vajennaja historyja jak asobnaja navukovaja dyscyplina, i historyki specyjalna zajmalisia hetaj bitvaj.
A ŭ nas, u Biełarusi, historyki pačali admysłova pisać pra Aršanskuju bitvu tolki paśla abviaščeńnia suverenitetu. Praŭda, tyja pracy byli papularna-navukovyja, pakolki navat akademičnaja histaryjahrafija ŭziała na siabie tady aśvietnickija funkcyi — taki byŭ čas, heta było apraŭdana.
Sučasnyja daśledavańni pra bitvu — i ŭ nas, i ŭ Litvie, i ŭ Rasiei, i va Ŭkrainie — pačalisia tolki ŭ apošnija dziesiacihodździ, imi zajmajucca maładziejšyja historyki. A zhadanyja vami letapisy — heta tolki materyjał, krynicy dla historykaŭ. Heta nie navukovyja viedy, na padstavie ich historyki sprabujuć skłaści navukovaje apisańnie tych padziej.
Što da zhadanaj vami pieśni «Słava Voršy ŭžo nia horša» — heta tvor, aŭtentyčnaść jakoha nie dakazana, i ciapier isnujuć mierkavańni, što hetuju pieśniu moh stvaryć u svoj čas Vacłaŭ Łastoŭski. Chacia asabista ja nie śpiašaŭsia b zanosić jaje ŭ falsyfikaty, a ź inšaha boku, byŭ by aściarožniejšy z vykarystańniem hetaj pieśni.
Pahatoŭ jość i inšyja śviedčańni taho, što pamiać pra Aršanskuju bitvu ŭ XVI stahodździ na ziemlach Biełarusi była žyvaja. Pra jaje nahadvali i palityčnyja elity VKŁ u 60-ch hadach, kali pačałasia inšaja vajna z Maskoŭskaj dziaržavaj — Inflanckaja, i sami aršancy tady zhadvali pra vialikuju bitvu, jakaja adbyłasia pad ich horadam.
Ci vyvučałasia bitva ŭ Eŭropie
— Časta pišuć, što Aršanskaja pieramoha paśla vyvučałasia ŭ Eŭropie, jak prykład udałaj bajavoj taktyki. Ci tak heta nasamreč?
— Ja adrazu ŭniasu jasnaść. Kaliści ja znajšoŭ heta ŭ litaratury pa vajennaj historyi, kali pisaŭ papularnuju knižačku pra Astroskaha, ale heta było amal 30 hadoŭ tamu. Tam sapraŭdy śćviardžałasia, što Aršanskaja bitva ŭvajšła ŭ traktaty pa militarnaj historyi jak prykład udałaj pieramohi mienšaha vojska nad bolšymi siłami praciŭnika. Ale sam ja admysłova hetaje pytańnie nie vyvučaŭ. Tamu nie skažu, ci heta praŭda.
— Vy niekali pisali pra šyroki mižnarodny rozhałas ŭ Eŭropie z nahody aršanskaj pieramohi — pra adnadzionnyja hazety ŭ Niamieččynie, narodnyja hulańni ŭ Prazie i t. d. Jak hetaje recha koratka možna acharaktaryzavać ciapier?
— Dla specyjalistaŭ heta dobra viadomyja rečy. Pra Aršanskuju viktoryju pisali tady šmat dzie ŭ łacinskaj Eŭropie. Tady vyjšaŭ šerah latučych listkoŭ, pryśviečanych bitvie na niamieckaj i łacinskaj movach. Naprykład, u Niurnberhu, u Lajpcyhu i inšych haradach. Da našaha času ŭ zborach staradrukaŭ na Zachadzie zachavałasia prynamsi čatyry takija tvory.
Ale najbolej dla infarmavańnia Eŭropy pra toje, što ž adbyłosia ŭ nas tut, pad Voršaj, zrabiła dyplamatyja Žyhimonta I Staroha. Tady adrazu ž u 1514 hodzie ŭ Krakavie vyjšła niekalki tvoraŭ na łacinskaj movie — heta byli tak zvanyja akazijanalnyja druki, u jakich apisvałasia vialikaja pieramoha. Potym Jan Łaski vydaŭ tom takich tvoraŭ u Rymie. Apisańnie bitvy ŭvajšło adrazu ŭ chroniki, źjaviłasia ikanahrafija. A pasolstvy Žyhimonta I Staroha da eŭrapiejskich manarchaŭ pryvozili z saboj maskoŭskich viaźniaŭ.
Heta była ŭdałaja infarmacyjnaja kampanija Jahajłavičaŭ, jakaja mieła značnyja palityčnyja vyniki. Možna skazać, što, u peŭnym sensie, heta była i medyjnaja pieramoha.
Pra kolkaść udzielnikaŭ Aršanskaj bitvy
— U svaim «Narysie historyi Biełarusi» vy nazyvajecie tradycyjnyja ličby ŭdzielnikaŭ bitvy — 80 000 maskoŭcaŭ i 30 000 našych vajaroŭ. U pryncypie možna śćviardžać, što kolkaść udzielnikaŭ usich histaryčnych bitvaŭ pierabolšana. Ci tak heta važna ŭ dadzienym vypadku. Pieramoha pad Voršaj była, stała lehiendaj, tryvała ŭvajšła ŭ nacyjanalnuju pamiać i nacyjanalna-patryjatyčny mit čatyroch narodaŭ. Ci varta jaho raźvienčvać? Što nam heta daść? Moža niejkuju infarmacyju varta viedać tolki vuzkim navukovym kołam?
— Zhadany vami «Narys historyi Biełarusi» pisaŭsia ŭ pačatku 90-ch hadoŭ, choć vyjšaŭ našmat paźniej, bo nie ŭdavałasia znajści hrošy — usio ž heta było niedziaržaŭnaje vydańnie. I toje, što tady ŭ narysie byli padadzienyja takija vialikija ličby — nia dziŭna.
Heta sapraŭdy, jak vy skazali, tradycyjnyja ličby. Jany da siońnia mohuć sustrakacca ŭ pracach pa historyi nia tolki ŭ nas, ale i ŭ zamiežnych vydańniaŭ, u polskich, naprykład.
Dla majho abahulnialnaha tady vykładu historyi Biełarusi dakładnaść u kolkaści vojskaŭ i nie była važnaj. Źmiena ličbaŭ nie mianiaje značnaść tych nastupstvaŭ, jakija vyklikała bitva — u maim razumieńni.
Inšaja sprava — specyjalnyja daśledavańni. Hetaje pytańnie sapraŭdy nabyvaje važnaść dla navukovych daśledavańniaŭ, pryśviečanych bitvie ŭ toj militarnaj historyi. Sproby bolš dakładnaha vyznačeńnia kolkaści vojskaŭ z abodvuch bakoŭ, ź jakimi apošnim časam u Rasiei vystupiŭ Łobin, a ŭ nas Kazakoŭ — heta ruch napierad, heta naturalnaja sprava dla histaryjahrafii, kali jana choča zastavacca navukaj.
A nakont raźviančańnia? Što značyć raźviančańnie? Ja b nia bačyŭ u hetym niejkaj pahrozy dla kalektyŭnaj pamiaci pra bitvu, bo ŭdakładnieńnie kolkaści ŭdzielnikaŭ ci miesca praviadzieńnia, lakalizacyi samoj bitvy — heta pazytyŭ dla histaryčnaj navuki i jašče adna aktualizacyja abo viartańnie padziei ŭ hramadztva.
A ŭ hramadzkaj śviadomaści historyja ŭsio roŭna aktualizujecca nie praz dakładnyja fakty, a praz vobrazy, symbali, kaštoŭnaści. Ja pra toje, što bitva ŭ hramadzkaj śviadomaści ŭsio roŭna budzie pračytvacca mityčna. Inakš kažučy, u kulturnaj pamiaci biełarusaŭ jana budzie žyć usio roŭna jak mit.
Ci sapraŭdy Aršanskaja bitva nia mieła značnych nastupstvaŭ
— U zhadanym interviju Radyjo Svaboda historyk Aleś Kazakoŭ skazaŭ, što «Aršanskaja bitva nie pryviała ni da jakich surjoznych nastupstvaŭ». Tym časam viadoma, što jana razburyła aljans Maskoŭskaj dziaržavy z Habsburhami, imperatar Maksymiljan I admoviŭsia ad sajuzu z Maskvoj, pravioŭ u 1515 hodzie Vienski kanhres ź Jahajłavičami i parazumieŭsia ź imi. Ci možna śćviardžać, što bitva, faktyčna, uratavała Polšču i VKŁ ad straty niamieckich i ruskich ziamiel na karyść Habsburhaŭ i Maskvy?
— Voś u acency bitvy ja b nie pahadziŭsia z Alesiem Kazakovym. Praŭda, nia jon adzin tak kaža, šmat historykaŭ tak niedaaceńvali i niedaaceńvajuć bitvu. I ŭ takoj pazycyi —taksama daŭniaja tradycyja, jak i ŭ ličbach, pra jakija my havaryli.
Tak, Hierberštajn jašče ŭ XVI stahodździ pisaŭ, što pieramoha nie dała karalu ničoha, akramia viartańnia troch haradoŭ. Maŭlaŭ, Smalensku nie viarnuli, vajna doŭžyłasia jašče vosiem hadoŭ. Nu, u planie terytaryjalnych nabytkaŭ i strataŭ — heta tak.
Ale treba ŭličvać šyrejšy kantekst, jaki vy ŭžo zakranuli, i źmienu mižnarodnaj sytuacyi, jakuju vyklikała mienavita hetaja pieramoha. Tut važna ŭličvać, što vajna ž pačałasia ŭ peryjad maskoŭskaha zbližeńnia z Habsburhami, sa Śviatoj Rymskaj imperyjaj. Imperatar Maksymiljan I Habsburh vybraŭ sabie ŭ sajuźniki maskoŭskaha cara Vasila III, i metaj Maskvy ŭ toj vajnie byŭ nia tolki Smalensk, ale i Połack, Viciebsk, Kijeŭ i inšyja harady. Heta była vajna za tak zvanuju «kijeŭskuju spadčynu».
Źjaviŭsia plan vialikaj antyjahiełonskaj kaalicyi, da jakoj, aprača Maskvy i Vieny, dałučalisia jašče piać dziaržaŭ. Imperatar damahaŭsia taho, kab vycisnuć Jahajłavičaŭ z Vuhorščyny, skasavać Toruńskuju damovu pamiž Ordenam i Polščaj, kab zdabyć častku polskich ziamiel. A Vasil III, maskoŭski vialiki kniaź, pavodle hetych planaŭ, padparadkavaŭ by sabie ziemli Vialikaha Kniastva Litoŭskaha.
I kali ŭličvać, što ŭ toj čas u Vuhorščynie pačali vajnu paŭstałyja sialanie, a na ŭschodzie byŭ stračany Smalensk, jaki mieŭ vializnaje, symbaličnaje značeńnie dla ŭsiaho Vialikaha Kniastva Litoŭskaha, treba pryznać, što nad dziaržavaj Jahajłavičaŭ u 1514 hodzie navisła sapraŭdy vializnaja niebiaśpieka. Pieramoha pad Voršaj stała byccam darunkam niabiosaŭ, jana adrazu źmianiła palityčnuju sytuacyju.
A toje, što vajna jašče doŭha viałasia — heta tamu, što ŭ nivodnaha z bakoŭ nie było sił dla pieramohi. Vilenski skarb byŭ pusty, kab naniać najmitaŭ. Zatoje viktoryja paŭpłyvała na Rym i na Vienu. Papa Rymski adrazu dystancyjavaŭsia ad imperatara Maksymiljana I. A treba ŭličvać, što kanflikt Ordena i Polščy tady raźbiraŭsia na Lateranskim sabory, i padčas hetaha razboru Maksymiljan I padtrymlivaŭ Orden, a Papa — imperatara.
Paśla hetaha i Maksymiljan I, taksama pad uražańniem bitvy pad Voršaj i razhromu maskavitaŭ, razarvaŭ damovu z Vasilom III i pajšoŭ na kampramis ź Jahajłavičami. U 1515 hodzie ŭ Vienie adbyŭsia źjezd troch manarchaŭ — Maksymiljana, Žyhimonta i Ŭładysłava (karol Čechii, brat Žyhimonta — RS), na jakim było dasiahnutaje parazumieńnie pamiž dynastyjami.
Što b było biaz hetaj pieramohi — možna tolki hadać, ale realizacyja tych hroznych planaŭ kaalicyi vyhladała całkam realistyčnaj.
Što Aršanskaja bitva značyć dla siońniašnich pakaleńniaŭ
— I pytańnie pra značeńnie bitvy dla siońniašnich pakaleńniaŭ. Historyk nia maje prava pieranosić svajo razumieńnie toj abo inšaj sytuacyi ŭ minułaje, ale maje prava aceńvać padzieju z punktu hledžańnia jaje nastupstvaŭ. Hetak vy niadaŭna zrabili ŭ svajoj knizie pra Hrundvaldzkuju bitvu. A što ź bitvaj pad Oršaj? Jana, na vašu dumku, zachoŭvaje svajo histaryčnaje značeńnie dla nas?
— Ja dumaju, što pytańnie pra značeńnie bitvy dla nas siońniašnich — samaje istotnaje.
Dla hramadztva minułaje isnuje ŭ ipastasi jasnych vobrazaŭ — prykładaŭ, hierojaŭ, antyhierojaŭ i t. d., a nia tych dakładnych faktaŭ, pra jakija spračajucca specyjalisty-historyki. Minułaje, kali my da jaho źviartajemsia, aktualizujecca ŭ vyhladzie peŭnych punktaŭ apory našaj identyčnaści.
I ŭ hetym sensie sama nacyjanalnaja histaryjahrafija ci nacyjanalny naratyŭ našaj historyi, jakuju my pišam, moža być nazvany nadavańniem značeńniaŭ minułamu. Kali, viadoma, vykarystoŭvać veberaŭskaje aznačeńnie kultury. Veber, nahadaju, pisaŭ pra kulturu, jak pra peŭny adrezak biessensoŭnaha biehu padziej, jakomu my nadajom sensy i značeńni.
Dyk voś z perspektyvy nadavańnia sensaŭ i značeńniaŭ, a praściej kažučy, umacavańnia nacyjanalnaj identyčnaści biełarusaŭ, bitva pad Voršaj u svajoj značnaści naležyć da klučavych padziej. Ja pierakanany ŭ hetym.
Nievypadkova jaje tak radykalna ścirali z pamiaci ŭ savieckuju epochu, a potym, kali Saviecki Sajuz razvaliŭsia, i pra bitvu stali pisać, to jana adrazu ž apynułasia ŭ centry histaryjahrafičnych i palityčnych batalij. Tady bitva padzialiła nasielnictva na tych, chto ličyŭ siabie biełarusam i zaličvaŭ siabie da asobnaj nacyjanalnaj supolnaści sa svajoj historyjaj, i tych, chto atajasamlivaŭsia ź vialikaj Rasiejaj ci ź jašče savieckaj supolnaściu i savieckaj spadčynaj.
Heta dźvie roznyja, niesumiaščalnyja identyčnaści, za jakimi — dźvie niesumiaščalnyja traktoŭki hetaj bitvy. Dla pieršaj, dla biełarusaŭ, jana abarona suverenitetu Vialikaha Kniastva i «bitva za Baćkaŭščynu», jak niechta vykazaŭsia ŭ 90-ja hady, kali ŭ siaredzinie taho dziesiacihodździa suverenitet sapraŭdy byŭ pad pahrozaj, jak, zrešty, i ciapier. A dla druhich — jana prosta epizod «unutry ruskich mižusobic», jak jany kažuć.
Mnie dumajecca, što hetaja bitva budzie zachoŭvać takoje važnaje značeńnie da taho času, pakul Biełarusi budzie pahražać rasiejski imperyjalizm i pahłynańnie Rasiejaj. Bo bitva pad Voršaj — adna z klučavych apor umacavańnia identyčnaści biełarusaŭ jak asobnaj nacyjanalnaj supolnaści sa svajoj historyjaj i svajoj kulturaj.
