U 1930-ja hady, u samy razhar stalinskich represij, archiŭnym ustanovam Biełarusi taksama nie ŭdałosia paźbiehnuć kadravych čystak, jakija supravadžalisia zvalnieńniami i aryštami rabotnikaŭ. U studzieni 1938 hoda kiraŭnictva Centralnaha archiŭnaha ŭpraŭleńnia BSSR niezdavalniajuča acaniła stan haliny ŭ respublicy.
Archivisty byli abvinavačanyja ŭ sabatažy, nievykarystańni archivaŭ dla «patreb sacyjalistyčnaha budaŭnictva», nadańni dostupu da archiŭnych materyjałaŭ «voraham naroda dla vykarystańnia ŭ svaich metach u kontrrevalucyjnaj baraćbie». Tady ž rezka ŭzrasła cikavaść da archiŭnych dakumientaŭ z boku Narodnaha kamisaryjata ŭnutranych spraŭ (skaročana z ruskaj — NKVD), sudovych, śledčych orhanaŭ i prakuratury.
U 1938 hodzie archiŭnyja ŭstanovy pierajšli ŭ rasparadžeńnie NKVD, a samo Centralnaje archiŭnaje ŭpraŭleńnie SSSR było pieraŭtvorana ŭ Hałoŭnaje archiŭnaje ŭpraŭleńnie NKVD SSSR. U padparadkavańnie Narkamata ŭnutranych spraŭ uvajšła i archiŭnaja sietka Biełarusi: CAU BSSR było pieraŭtvorana ŭ Archiŭny adździeł NKVD BSSR, abłasnyja archiŭnyja ŭpraŭleńni — u archiŭnyja adździaleńni abłasnych upraŭleńniaŭ NKVD. Kurataram haliny pryznačaŭsia namieśnik narkama NKVD BSSR.
Budynak NKVD u Minsku byŭ nastolki žudasnym i sakretnym miescam, što na fotazdymki patrapiŭ tolki ŭ časy niamieckaj akupacyi. Paśla vajny na tym ža miescy pabudavali budynak KDB u styli savieckaha nieakłasicyzmu, jaki viadomy nam siońnia. Fota: Wikimedia Commons
Z pačatkam uvarvańnia ŭ Saviecki Sajuz niamieckaj armii ŭ červieni 1941 hoda NKVD BSSR najpierš byŭ zakłapočany vyratavańniem ułasnych dakumientaŭ, a taksama źniščeńniem sakretnych materyjałaŭ, u tym liku kab schavać ułasnyja złačynstvy suprać svaich ža hramadzian.
Sakratar CK KP(b)B Pancielajmon Panamarenka ŭ dakładnoj zapiscy na imia Stalina «Ab vynikach evakuacyi ź Biełaruskaj SSR», składzienaj u lipieni-žniŭni 1941 hoda, pisaŭ, što «archivy NKVD i NKDB evakuiravanyja całkam. Mnohija narkamaty sakretnyja archivy źniščyli».
Ale astatniaja masa archiŭnych kompleksaŭ nie była svoječasova evakuiravanaja ŭhłyb krainy, što pryviało da ciažkich strataŭ. Mnohija dakumienty zahinuli ŭ čas bambardzirovak, zastalisia na razrabavańnie akupantaŭ ci vykarystoŭvalisia dla raspalvańnia piečak.
Z terytoryi BSSR udałosia vyvieźci bolš za 73 tysiačy spraŭ ź dziaržarchivaŭ Viciebskaj, Vilejskaj i Homielskaj abłaściej, ale za hady vajny było stračana kala 15 młn spraŭ (ź ich 3,7 młn znachodziłasia ŭ dziaržarchivach), u tym liku i najkaštoŭniejšyja dakumienty, jakija zachoŭvalisia ŭ biblijatekach i muziejach.
U lipieni 1944 hoda ad niemcaŭ byŭ vyzvaleny Minsk, a ŭžo ŭ listapadzie adnaviŭ pracu Adździeł dziaržaŭnych archivaŭ — iznoŭ u składzie NKVD BSSR, sa śniežnia 1944 hoda — Upraŭleńnie dziaržaŭnych archivaŭ NKVD BSSR (u dalejšym — Ministerstva ŭnutranych spraŭ BSSR).
Archiŭ Akademii navuk BSSR, kinuty ŭ Minsku. Fotazdymak, jaki datujecca majem 1943 hoda, pachodzić z kalekcyi Apieratyŭnaha štaba rejchślajtara Rozienbierha, jaki zajmaŭsia razrabavańniem i vyvazam u Hiermaniju kulturnych kaštoŭnaściej na akupavanych terytoryjach
Tolki paśla śmierci Stalina ŭ 1953 hodzie i pracesu raźviančańnia jahonaha kultu asoby biełaruskaje Archiŭnaje ŭpraŭleńnie ŭ 1960 hodzie było vyviedziena z padparadkavańnia siłavikam i pieradadziena Savietu Ministraŭ BSSR.
Paśla raspadu SSSR mnohija byłyja savieckija respubliki, jakija stali na šlach demakratyčnaha raźvićcia, adkryli raniej sakretnyja archivy NKVD-KDB, pakazaŭšy maštaby biesčałaviečnych palityčnych represij suprać ułasnych hramadzian.
Ale ŭ Biełarusi ničoha padobnaha nie adbyłosia, KDB navat zachavała svaju nazvu, ad jakoj paśpiašalisia admycca siłaviki navat u Rasii. Pavodle aficyjnych zajavaŭ, adkryćcio archivaŭ moža paciahnuć raspalvańnie nacyjanalnaj, rasavaj ci relihijnaj nianaviści. Ale praktyka adkryćcia archivaŭ u inšych krainach, u tym liku Hiermanii, pakazvaje, što ničoha padobnaha nie adbyvajecca. Vidavočna, što pierajemniki NKVD u pieršuju čarhu chvalujucca za zachavańnie svajho niezaplamlenaha (u ich ujaŭleńni) abličča.
Z pačatku 1990-ch biełarusy mahli znajomicca sa spravami represavanych, ale tolki pry ŭmovie paćviardžeńnia blizkaha svajactva. Ale pračytać možna było tolki vybranyja staronki, tamu što vymałasia ŭsia infarmacyja, jakaja tyčyłasia trecich asobaŭ, u pieršuju čarhu, viadoma, danosčykaŭ. Pry hetym słužbovyja asoby mohuć admović u vyvučeńni spraŭ na luboj, navat samaj niedarečnaj, padstavie.
Z prychodam da ŭłady Łukašenki hety praces jašče bolš zamarudziŭsia. Kab nie dać dostupu hramadskaści da spraŭ ludziej, jakija byli reabilitavanyja jašče ŭ savieckija časy, biełaruskija siłaviki dahetul robiać roznyja chitryja jurydyčnyja zachady.
Sprava biełaruski Hanny Nikanavaj z kolišniaha archiva KDB na terytoryi Rasii. Fota: archiŭ TUT.BY
Tak, u 2009 hodzie KDB i MUS zaklučyli pahadnieńnie z Departamientam pa archivie i spravavodstvie Ministerstva justycyi Biełarusi, što termin, paśla jakoha viedamasnyja spravy pavinny byli pieradavacca ŭ ahulnyja archivy, budzie praciahnuty z 30 da 70 hadoŭ.
Takoha niama navat u Rasii, dzie FSB niachaj i čynić pieraškody ŭ aznajamleńni sa svaimi archivami, ale značnaja častka spraŭ pierajšła ŭ dziaržaŭnyja archivy, na ich asnovie składzienyja śpisy jak achviar režymu, tak i kataŭ.
U 2020 hodzie, u čas biełaruskich pratestaŭ, Łukašenka zdoleŭ usiadzieć tolki na štykach. Tady ž vyjaviłasia, što niełajalnym da jaho režymu źjaŭlajecca absalutna ŭsio navukova-kulturnaje asiarodździe. Adnym ź mietadaŭ baraćby z hetymi ačahami niazhody stała pryznačeńnie ŭ muziei, teatry dy navučalnyja ŭstanovy kadraŭ ź siłavych struktur, jakija musili žaleznym kułakom navieści paradak.
Nie stali vyklučeńniem i archivy. U mai 2022 hoda ŭ Nacyjanalnym histaryčnym archivie Biełarusi byŭ pastaŭleny dyrektaram hienierał-major Aleh Voinaŭ, jaki da taho byŭ pamočnikam ministra abarony pa pytańniach mižnarodnaha vajskovaha supracoŭnictva. Za čas jaho kiravańnia z palityčnych matyvaŭ z archiva zvolnili zvyš 15 supracoŭnikaŭ.
Pazaŭčora byłoha śpiecsłužbista Hłušakova pradstaŭlali kalektyvu archiva jak novaha dyrektara, a siońnia zatrymlivajuć jahonych novych padnačalenych. Fota: Departamient pa archivach i spravavodstvie Ministerstva justycyi Respubliki Biełaruś.
Možna mierkavać, što biełaruskim uładam padałosia hetych zasłuh dastatkova, kab pavysić u studzieni 2023 hoda Voinava da dyrektara Departamienta pa archivach i spravavodstvie Ministerstva justycyi Biełarusi, to-bok pastavić kiravać usioj archiŭnaj spravaj u krainie. Adtul jon kamandziravaŭ na svaju byłuju votčynu, u histaryčny archiŭ, siłavika na piensii Michaiła Hłušakova, čyjo kiravańnie ŭ pieršyja ž dni adznačyłasia masavymi zatrymańniami supracoŭnikaŭ, jakija zajmajuć u archivie kiraŭničyja pasady.
Vidavočna, što na tych ža padstavach, što i ŭ 1930-ja hady, režym niachaj pakul nie jurydyčna, ale faktyčna pierapadparadkoŭvaje archiŭnuju spravu pierajemnikam NKVD, jaki kantralavaŭ jaje ŭvieś čas stalinskaha teroru. Hety praces naškodzić navucy i hramadzianam, ale ciapier daje ŭładam ujaŭnaje adčuvańnie kantrolu nie tolki nad siońniašnim dniom, ale i nad minuŭščynaj krainy.
«Naša Niva» — krynica jakasnaj infarmacyi i bastyjon biełaruščyny
PADTRYMAĆ «NN»Čytajcie taksama:
U Nacyjanalnym histaryčnym archivie — novy dyrektar. Jon doŭhi čas pracavaŭ u KDB
Pajšli hramić archivy… Zvolnili kiraŭnictva Nacyjanalnaha histaryčnaha
