Čytač «NN» Andrej Myčyk prajechaŭ praz Łatviju i apisvaje ŭbačanaje. Pavučalna!
Za pamiežnym KPP Hryhoraŭščyna—Patarnijeki, na pieršy pohlad, taja samaja vuzkaja šaša. Ale nasamreč my ŭžo ŭ Łatvii.
Uschodniaja jaje častka doŭhi čas uvachodziła ŭ skład Vialikaha Kniastva Litoŭskaha. Ciaham stahodździaŭ tut na roŭnych žyvuć łatyšy, palaki, rasijskija staraviery i našy bratki‑biełarusy. Ale adčuvańnie bałckaj tojesnaści łatyšoŭ vyjaviłasia macniejšym, i ŭ 1918—1919 hadach narod zrabiŭ histaryčny vybar na karyść novastvoranaj dziaržavy — Łatvijskaj Volnaj Krainy.
Nacyjanalnaja ideja ŭźniała Volnuju Krainu z razruchi, stvaryła novyja haliny vytvorčaści: chimičnuju, elektratechničnuju, aŭtamabilnuju, avijacyjnuju… Fłahmany łatvijskaj industryi, VEF i RAF, byli stvorany ŭ tyja časy. Tady ž była pabudavanaja Kiehumskaja HES na Daŭhavie.
…Za voknami aŭtobusa źjaviŭsia Daŭhaŭpiłs, pa‑biełarusku Dźvinsk, nieaficyjnaja stalica Łathalii. Za im daroha robicca šyrejšaj. Fury latuć skroź imhłu pa trasie Daŭhaŭpiłs—Ryha. Ź ciemry raz‑poraz vyrynajuć miastečki, upryhožanyja kaladnymi hirlandami z lichtarykaŭ dy jałovych łapak. A levaruč ad šašy niasie ciomnyja vody Daŭhava. Niedzie tut zmahaŭsia i zahinuŭ za niezaležnaść Łatvii lehiendarny Łačplesis.
Volnaja Ryha
Pryvitańnie, Ryha! Labrit, Domskaja płošča, bulvar Svabody, Ryžski zamak, Ratušnaja płošča! Apošniaj nie było ŭ 1997‑m, kali ja byŭ tut apošni raz. Nielha nadoŭha pakidać ludziej, jakich vy lubicie, i miaściny, dzie vam dobra. Jany mianiajucca.
Ryha mianiajecca tolki ŭ lepšy bok. Korpusy Politechničnaha instytuta, uźviedzienyja za savieckim časam, nie pasavali da Staroj Ryhi. Ciapier na ich miescy adnoŭlenaja Ratušnaja płošča z ratušaj i budynkami siaredniaviečnaha Bractva Čornahałovych.
Ryžskamu samakiravańniu 785 hadoŭ. U 1225 hodzie Ryha ŭvajšła ŭ Hanziejski sajuz, taki sabie pravobraz ciapierašniaha Jeŭrasajuza. Z tych časoŭ Ryha hladzić na Bałtyku, a ŭsia jaje haspadarka aryjentavanaja na ekspart.
Žychary volnaj Ryhi zaŭždy imknulisia adstajać ułasnyja intaresy, mała zvažajučy na mierkavańnie centralnaj ułady. Voś i na apošnich vybarach u Ryžskuju haradskuju Dumu pieramahła apazicyjnaja da ŭrada kaalicyja.
Kaalicyja nacyjanalistaŭ i rasijskamoŭnych
Kanfihuracyja ŭłady ŭ Ryzie vyhladaje dla biełaruskaha čałavieka davoli ekzatyčna. Z adnaho boku, heta — Centr Zhody, jaki jadnaje «rasijskamoŭnyja» partyi i arhanizacyi Łatvii, u tym liku Sacyjalistyčnuju, pierajemnicu aficyjna zabaronienaj kamunistyčnaj. Ź inšaha boku, u kaalicyju ŭvachodziać Pieršaja partyja Ajnarsa Šlesiersa (libierały) i Łatvijski Šlach, što trymajecca kansiervatyŭna‑nacyjanalnaj ideałohii.
Słabaść łatvijskich partyjaŭ — jany stvoranyja pad lidera. Tamu i nazvy pazbaŭlenyja ideałahičnaj afarboŭki, naprykład, Novy šlach, Łatvijski Šlach, Pieršaja partyja, Partyja hramadzianaŭ, Centr Zhody, Narodnaja partyja i h.d. Praktyčna ŭsie partyi zaležać ad bujnoha łatvijskaha kapitału. Jość biznesmieny, zdolnyja ŭtrymlivać adrazu niekalki partyjaŭ. U takich umovach składana praviesci rysu pamiž palitykaj i karupcyjaj.
Łatvijskaja palityčnaja sistema adlustroŭvaje padzieł hramadstva na dźvie supolnasci: ludziej, aryjentavanych na zachodnija kaštoŭnasci (pieravažna łatyšy), i ludziej, aryjentavanych na Kreml (rasijskamoŭnyja).
Cikava, što zachodniki padzielenyja na šmatlikija kaalicyi, tady jak uschodniki trymajucca zaćvierdžanych u Maskvie lideraŭ, navat kali tyja nie baroniać ich intaresaŭ. Za Centr Zhody hałasujuć małazabiaśpiečanyja rasijskamoŭnyja, chacia jaho aliharchičny składnik jašče bolš vyrazny, čym u prazachodnich partyjaŭ.
Tolki 10% «rasijskamoŭnych» padtrymlivajuć łatyšskich palitykaŭ. Adpaviedna, 10% łatyšoŭ daviarajuć pramaskoŭskim rucham.
900 dalaraŭ — heta mała
Struktura ekanomiki Ryhi za hady niezaležnaści nie zaznała vialikich źmienaŭ. Kali nie ličyć bankructva elektratechničnaj haliny, usie staryja hulcy na poli. Stary dobry vahonny zavod RVR ciapier vypuskaje elektraciahniki. Atrymała impuls da raźvićcia farmaceŭtyčnaja kampanija «Ołajnfarm». Źjaviłasia novaja mocnaja farmaceŭtyčnaja firma «Hryndeks». Karystajucca popytam na jeŭrapiejskich rynkach kaśmietyčnyja i parfiumiernyja vyraby «Dzintars». Inšyja ryžskija brendy taksama adčuvajuć siabie niabłaha. Praŭda, niekatoryja źmianili imia. Tak, ryžskija łaki i farby ciapier vypuskaje finskaja «Tikurilla».
Siaredniestatystyčny ryžanin atrymlivaje $900 štomiesiac. Heta mnoha ci mała? Dla žychara pravincyi dastatkova. Tamu ŭ dadatak da 850 000 ryžanaŭ štodzień na pracu siudy pryjazdžaje 200 000 «majatnikavych mihrantaŭ». Ale ŭ ES pa ŭzroŭni zarpłaty Łatvija treciaja źnizu. Nižejšyja zarobki tolki ŭ Bałharyi z Rumynijaj. Tamu moładź vybirajecca na zarobki ŭ Brytaniju abo Irłandyju.
Staŭka vialikaha mahistra
Aŭtastrada vyhnuła spinu ŭzdoŭž raki Haŭja. Tut, na lasistych uzhorkach vobłasci Vidzeme, znachodziŭsia centr ułady Livonskaha Ordena.
Miastečka Sihułda — rezidencyja komtura siaredniaviečnaj Livonii. Tut pravodzili svaje pasiadženni łandtahi (tahačasnyja parłamienty).
Horad Cesis za 90 kiłamietraŭ na paŭnočny ŭschod ad Ryhi — rezidencyja vykanaŭčaj ułady Livonskaha Ordena. Z Cesiskaha zamka kiravali žaleznaj rukoj vialikija mahistry. Ciapier son staražytnaj «prezidentury» tryvožać tolki mituslivyja turysty.
Na centralnaj płoščy horada znachodzicca inšy važny pomnik — miemaryjał u honar pieramohi abjadnanaj łatyšska‑estonskaj armii nad niemcami ŭ 1919 h. Z hetaha momantu pačynajecca žyćcio Łatvijskaj Volnaj Krainy de‑fakta.
Tut niama bujnoj pramysłovasci. Kaliści štat piŭzavoda «Cesu ałus» składaŭ 800 čałaviek. Finski inviestar pastaviŭ sučasnaje abstalavańnie, i ŭ vyniku kalektyŭ skaraciŭsia da 80 čałaviek. 17% žycharoŭ Cesisa pracuje na pradpryjemstvach Ryhi.
Ale na prykładzie takich nievialičkich miastečak (u Cesisie 18 tysiač žycharoŭ) možna paznajomicca sa stanoviščam u žyllovaj haspadarcy Łatvii.
Nabrali kredytaŭ na viły
Pieravažnaja bolšaść ludziej pryvatyzavała svajo žytło za čeki (u Łatvii — siertyfikaty). Vyklučeńnie było zroblena tolki dla denacyjanalizavanaha žyllovaha fondu. Bo Viarchoŭny Saviet Łatvijskaj SSR, abviaščajučy niezaležnaść, viarnuŭ zakonnuju siłu praŭnym aktam Volnaj Krainy.
U Cesisie pasiarod horada staić zaniadbany pałac. Naščadak byłoha ŭłaśnika adnaviŭ svaje pravy na hety abjekt. Ale viartacca z ZŠA nie zachacieŭ. Tolki płacić padatki ŭ biudžet horada. Dom pastupova razburajecca. I nichto nie maje prava palcam jaho kranuć. Tolki zmročnyja akanicy ŭpryhožvajuć fota ŭśmiešlivych junakoŭ i dziaŭčat — karalevaŭ i karaloŭ, jakich štohod abirajuć na Dni horada.
Jość u Cesisie i inšyja damy: pryhožyja dvuchpaviarchovyja viły pad stylovaj dachoŭkaj. Na adnym, druhim, trecim, dziasiatym — vializnyja płakaty «Pardod» (pradajecca). Napiaredadni kryzisu tutejšy lud aktyŭna braŭ kredyty ŭ bankach. Ciapier zapazyčanaść składaje $12,5 młrd na dva z pałovaj miljony čałaviek. Banki nie viedajuć, što rabić ź nieruchomaściu, jakaja im dastajecca za niavypłaty, a ŭrad ratuje banki. Darečy, doŭh urada udvaja mienšy, składaje «tolki» $ 5,6 młrd.
Łatvijski ŭrad ratuje nie tolki banki. Kali ŭ čałavieka adna kvatera, jon u joj žyvie, ale jana zakładzienaja, i košt kredytu nie pieravyšaje $100 000, urad moža raźličycca pa abaviazacielstvach daŭžnika pierad bankam, zapisvajučy hrošy ŭ doŭh urada z rasterminoŭkaj na dziesiać hadoŭ.
Dziaržava vykuplaje pazyki
Paŭstajuć prablemy i z apłataj kamunalnych pasłuh. U Cesisie jany asabliva darahija. U saviecki čas, kali nichto nie ličyŭ hrošy, u horadzie pabudavali ciepłaelektrastancyju. Ciapier cesiskaja trochpakajoŭka ciahnie ŭ aciaplalny siezon kamunalnych pasłuh na $200 štomiesiac. Haradskoje samakiravańnie kuplaje błakitnaje paliva dla elektrastancyi ŭ niamieckaha pastaŭščyka («Rurhaz») na ŭmovach pieradapłaty za 10 dzion.
Pavodle łatvijskich zakonaŭ, ułady nie majuć prava adklučyć fizičnaj asobie vadu i ciapło ŭ aciaplalny siezon. Samakiravańnie zacikaŭlenaje, kab žychary sami apłačvali kamunalnyja pasłuhi. Dla hetaha biednym vydzialajecca subsidyja. Miaža biednasci ŭ Łatvii — 180 dalaraŭ u miesiac dla adzinokaha čałavieka i 240 dalaraŭ na siamju.
U Cesisie (kazus ułasnaj elektrastancyi) uzrovień biednasci vyšejšy: adpaviedna 216 i 276 dalaraŭ. Kali čałaviek abo siamja apuskajecca da hetaj miažy, samakiravańnie vydzialaje im razavuju dapamohu — 480 dalaraŭ. Prava na dapamohu majuć i haspadary pryvatnych damoŭ. Na drovy.
Kali zapazyčanaść pierad samakiravańniem usio adno składaje dva miesiacy i bolej, ułada maje prava pierasialić čałavieka ŭ kamunalnaje žytło. U Cesisie da kryzisu pabudavali dva kamunalnyja piacipaviarchoviki. Ciepłaizalacyja, škłopakiety, usio pavodle sučasnych jeŭrastandartaŭ. Adzinaje, što adroznivaje ad zvyčajnaha doma, — płaniroŭka. U domie adzin padjezd i pa adnym kalidory na pavierch. Jak u internacie.
Usie vidy sacyjalnaj dapamohi ŭ Łatvii naličvajucca ŭ pracentach ad minimalnaha zarobku, jaki składaje 360 dalaraŭ.
Plusy i minusy Łatvii
Ekanamičny plus Łatvii — pryvatyzacyja adbyłasia.
Ekanamičny minus — Łatvija pajšła šlacham bolšasci postsacyjalistyčnych krainaŭ.
Tut, jak i ŭ Rasii, jość nievialikaja hrupa ludziej, što abjadnali ŭ svaich rukach ekanamičnyja i palityčnyja resursy (aliharchi). Tamu jość vialikija dyspraporcyi ŭ raźmierkavanni prybytkaŭ.
A stratehičny vyklik łatvijskim palitykam siońnia — zrabić tak, kab ludziam Łatvii nie chaciełasia pakidać rodny kut u pošukach pracy. Kab pracoŭnych ruk i razumnych hałoŭ tut chapała i ciapier, i ŭ budučyni. Tamu navat va ŭmovach žorstkaj ekanomii biudžetnych resursaŭ kožnaja siamja ź dziećmi atrymlivaje štomiesiac ad dziaržavy 50 łataŭ dapamohi (bolej za sto dalaraŭ). Ryžskaja Duma vinšuje baćkoŭ z naradžeńniem ryžanina «pryzam» u 1000 dalaraŭ.
U pieršy hod dekretnaha adpačynku žančyna atrymlivaje 75% zarobku pa apošnim miescy pracy. Žančyna pazbaŭlenaja dadatkovych stresaŭ nakont uciokaŭ baćki‑alimientščyka. Dziaržaŭny fond u takich vypadkach biare na siabie kłopat pa ŭtrymańni siamji. Naša dziaržava dumaje, jak adpomścić niadbajnym baćkam: zabrać hrošy, uładkavać na chimiju. Łatvijskaja ž dumaje pra intaresy nastupnaha pakaleńnia.
